ක න ය ව න ල වශය න ක න ය ජනරජය න ග නහ ර අප ර ක ව ප හ ට රටක 2019 ස ගණනය ද ම ල යන 47 6 කට ව ඩ ජනගහනයක සහ ත අප ර ක න ස ගමය ස

කෙන්යාව, නිල වශයෙන් කෙන්යා ජනරජය, නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ පිහිටි රටකි. 2019 සංගණනයේදී මිලියන 47.6 කට වැඩි ජනගහනයක් සහිත අප්‍රිකානු සංගමයේ සාමාජිකයෙකි, කෙන්යාව ලෝකයේ 28 වන වැඩිම ජනගහනය සහිත රට වන අතර අප්‍රිකාවේ 7 වන වැඩිම ජනගහනය සහිත රට වේ. කෙන්යාවේ අගනුවර සහ විශාලතම නගරය නයිරෝබි වන අතර, එහි පැරණිතම සහ දෙවන විශාලතම නගරය, 1907 වන තෙක් කෙන්යාවේ පළමු අගනුවර ද වූ අතර, ඉන්දියන් සාගරයේ මොම්බාසා දූපත සහ ඒ අවට ප්‍රධාන භූමිය ඇතුළත් වන මොම්බාසා හි ප්‍රධාන වරාය නගරය වේ. අනෙකුත් වැදගත් නගර වන්නේ කිසුමු සහ නකුරු ය. කෙන්යාවට මායිම් වන්නේ වයඹ දෙසින් දකුණු සුඩානය, උතුරින් ඉතියෝපියාව, නැගෙනහිරින් සෝමාලියාව, බටහිරින් උගන්ඩාව, දකුණින් ටැන්සානියාව සහ ගිනිකොන දෙසින් ඉන්දියන් සාගරයයි. කෙන්යාවේ භූගෝලය, දේශගුණය සහ ජනගහනය පුළුල් ලෙස වෙනස් වන අතර, සීතල හිමෙන් වැසී ගිය කඳු මුදුන් (කෙන්යාවේ බැටියන්, නෙලියන් සහ පොයින්ට් ලෙනනා) අවට විශාල වනාන්තර, වනජීවී සහ සාරවත් කෘෂිකාර්මික ප්‍රදේශවලින් බටහිර සහ විරසක නිම්න ප්‍රාන්තවල සෞම්‍ය දේශගුණය දක්වා විහිදේ. වියළි අඩු සාරවත් ශුෂ්ක සහ අර්ධ ශුෂ්ක ප්‍රදේශ සහ නිරපේක්ෂ කාන්තාර ඇත. (චල්බි කාන්තාරය සහ නයිරි කාන්තාරය)

කෙන්යා ජනරජය Jamhuri ya Kenya ()
Flag Coat of arms
උද්යෝග පාඨය: "" (සිංහල: "අපි හැමෝම එකතු වෙමු")
ජාතික ගීය: "ඊ මුංගු න්ගුවු යෙටු" (සිංහල: "සියලු මැවිල්ලේ දෙවියනි")
Show globe Show map of Africa
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	1°16′S 36°48′E / 1.267°S 36.800°E / -1.267; 36.800
නිල භාෂා(ව)	ස්වහීලී භාෂාව ඉංග්‍රීසි භාෂාව
ජාතික භාෂාව	ස්වහීලී භාෂාව
(2019 සංගණනය)	17.13% 14.35% 13.37% 10.65% 9.81% 5.85% 5.68% 5.23% 4.15% 13.78% වෙනත් අය
ආගම (2019 සංගණනය)	85.5% ක්‍රිස්තියානි 60.8% ප්‍රොතෙස්තන්තවාදය 20.6% 4.1% වෙනත් 11% ඉස්ලාම් 1.5% 0.7% 1.3% වෙනත්
	කෙන්යානුවන්
රජය	ඒකීය,

• ජනාධිපති
• නියෝජ්‍ය ජනාධිපති
• සෙනෙට් කථානායක
• ජාතික සභා කථානායක
• අගවිනිසුරු

ව්‍යවස්ථාදායකය	පාර්ලිමේන්තුව
•	සෙනෙට් සභාව
•	ජාතික සභාව
ස්වාධීනත්වය එක්සත් රාජධානිය වෙතින්

• ඩොමීනියන්	1963 දෙසැම්බර් 12
•	1964 දෙසැම්බර් 12
• වර්තමාන ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව	2010 අගෝස්තු 27

වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	580,367 km² (224,081 sq mi) (48 වෙනි)
• ජලය (%)	2.3
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	51,526,000 ()
• 2019 ජන සංගණනය	47,564,296
• ජන ඝණත්වය	82/km² (212.4/sq mi) ()
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ. ඩො. බිලියන 338.964 (66 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ. ඩො. 6,576 ()
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	▼ ඇ. ඩො. බිලියන 112.749 (66 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	▼ ඇ. ඩො. 2,187 ()
ගිනි (2021)	38.7 මධ්‍යම
මාසද (2021)	▼ 0.575 මධ්‍යම · 152 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	()
වේලා කලාපය	UTC+3 ()
දින ආකෘති	දිදි/මාමා/වවවව
	වම
ඇමතුම් කේතය

සීඅයිඒ අනුව, මේ රට සඳහා ඇස්තමේන්තු පැහැදිලිවම ඒඩ්ස් නිසා මරණ බලපෑම් සැලකිල්ලට ගනී; මෙය අඩු ආයු අපේක්ෂාව, ඉහළ ළදරු මරණ සහ මරණ අනුපාත, අඩු ජනගහන හා වර්ධන අනුපාත, සහ වෙනත් ආකාරයකින් බලාපොරොත්තු වූවාට වඩා වයස සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය අනුව ජනගහන ව්‍යාප්තියේ වෙනස්කම් ඇති කළ හැකිය.

කෙන්යාවේ ආදිතම වැසියෝ වර්තමාන හඩ්සා මිනිසුන් මෙන් දඩයම් කරන්නන් වූහ. ආශ්‍රිත කෞතුක වස්තු සහ ඇටසැකිලි ද්‍රව්‍ය පිළිබඳ පුරාවිද්‍යාත්මක කාල නිර්ණයට අනුව, කුෂිටික් කථා කරන්නන් ප්‍රථමයෙන් කෙන්යාවේ පහත් බිම්වල පදිංචි වූයේ ක්‍රිස්තු පූර්ව 3,200 සහ 1,300 අතර වන අතර, එය පහතරට සැවානා පැස්ටරල් නවශිලා යුගය ලෙස හැඳින්වේ. නිලෝටික්-කතා කරන එඬේරුන් (කෙන්යාවේ නිලෝටික් කථිකයන්ගේ මුතුන් මිත්තන්) වර්තමාන දකුණු සුඩානයේ සිට කෙන්යාවට සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත්තේ ක්‍රි.පූ 500 දී පමණය. බන්ටු ජනතාව ක්‍රි.පූ. 250 සහ ක්‍රි.ව. 500 අතර වෙරළ තීරයේ සහ අභ්‍යන්තරයේ පදිංචි වූහ.

යුරෝපීය සබඳතා 1500 දී පෘතුගීසි අධිරාජ්‍යය සමඟ ආරම්භ වූ අතර කෙන්යාවේ ඵලදායී යටත් විජිතකරණය 19 වන සියවසේ යුරෝපීය අභ්‍යන්තර ගවේෂණය අතරතුර ආරම්භ විය. නූතන කෙන්යාව 1895 දී බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය විසින් පිහිටුවන ලද ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකින් සහ 1920 දී ආරම්භ වූ කෙන්යා ජනපදයෙන් මතු විය. එක්සත් රාජධානිය සහ යටත් විජිතය අතර ඇති වූ නොයෙකුත් ආරවුල් 1952 දී ආරම්භ වූ මවු මවු විප්ලවය සහ ප්‍රකාශනය 1963 දී නිදහස හේතු විය. නිදහසෙන් පසුව, කෙන්යාව පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ සාමාජිකයෙකු ලෙස පැවතුනි. වත්මන් ව්‍යවස්ථාව 2010 දී සම්මත වූ අතර 1963 නිදහස් ව්‍යවස්ථාව ප්‍රතිස්ථාපනය විය.

කෙන්යාව යනු ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයකි, එහි තේරී පත් වූ නිලධාරීන් ජනතාව නියෝජනය කරන අතර ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍යයේ සහ රජයේ ප්‍රධානියා වේ. කෙන්යාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලය, ලෝක බැංකුව, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල, COMESA, ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණය, මෙන්ම අනෙකුත් ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල සාමාජිකයෙකි. දළ ජාතික ආදායම 1,840 සමඟින්, කෙන්යාව අඩු මධ්‍යම ආදායම් ලබන ආර්ථිකයකි. කෙන්යාවේ ආර්ථිකය ඉතියෝපියාවට පසු නැගෙනහිර සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ දෙවන විශාලතම ආර්ථිකය වන අතර නයිරෝබි ප්‍රධාන කලාපීය වාණිජ මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස සේවය කරයි. කෘෂිකර්මාන්තය විශාලතම අංශයයි; තේ සහ කෝපි සාම්ප්‍රදායික මුදල් බෝග වන අතර නැවුම් මල් වේගයෙන් වර්ධනය වන අපනයනයකි. සේවා කර්මාන්තය ද ප්‍රධාන ආර්ථික ධාවකයකි, විශේෂයෙන් සංචාරක ව්‍යාපාරය. කෙන්යාව නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජා වෙළඳ කණ්ඩායමේ සාමාජිකයෙකි, සමහර ජාත්‍යන්තර වෙළඳ සංවිධාන එය අප්‍රිකාවේ මහා අඟේ කොටසක් ලෙස වර්ගීකරණය කරයි. අප්‍රිකාව කෙන්යාවේ විශාලතම අපනයන වෙළඳපොල වන අතර, පසුව යුරෝපීය සංගමය වේ.

නිරුක්තිය

කෙන්යා ජනරජය නම් කර ඇත්තේ කෙන්යාවේ කන්ද අනුව ය. නූතන නාමයේ පැරණිතම වාර්තාගත අනුවාදය 19 වන සියවසේදී ජර්මානු ගවේෂක ජොහාන් ලුඩ්විග් ක්‍රැප් විසින් ලියන ලදී. දිගු දුර වෙළෙඳ ප්‍රධානී කිවෝයි විසින් මෙහෙයවන ලද කම්බා තවලමක් සමඟ ගමන් කරන විට, ක්‍රැප්ෆ් කඳු මුදුන දැක එය හඳුන්වන්නේ කුමක්දැයි විමසීය. කිවෝයි ඔහුට "කේ-නියා" හෝ "කිලිමා - කිනියා" කීවේ, එහි කඳු මුදුන්වල ඇති කළු පාෂාණ සහ සුදු හිම රටාව ඔහුට පිරිමි පැස්බරාගේ පිහාටු මතක් කළ නිසා විය හැකිය. පුරාවිද්‍යා කිකුයු හි 'නයග' හෝ වඩාත් පොදුවේ 'මෙන්යගන්යග' යන වචනය අතිශයින්ම දීප්තිමත් වස්තුවක් විස්තර කිරීමට භාවිතා කරයි. කෙන්යාවේ කඳු බෑවුම්වල වාසය කරන ඇගිකුයු එය කිකුයුහි කිලිමා - කිනියා (වචනාර්ථයෙන් 'දීප්තිය සහිත කන්ද') ලෙස හඳුන්වන අතර එම්බු එය "කිරෙන්යා" ලෙස හඳුන්වයි. මෙම නම් තුනටම ඇත්තේ එකම අර්ථයකි.

ලුඩ්විග් ක්‍රැප්ෆ් විසින් මෙම නම කෙනියා සහ කෙග්නියා ලෙස සටහන් කර ඇත. මෙය අප්‍රිකානු උච්චාරණය /ˈkɛnjə/ හි නිශ්චිත අංකනයක් බව ඇතැමුන් පවසා ඇත. ස්කොට්ලන්ත භූ විද්‍යාඥයෙකු සහ ස්වභාව විද්‍යාඥයෙකු වන ජෝසෆ් තොම්සන්ස් විසින් අඳින ලද 1882 සිතියමක, කෙන්යාව කඳුකරය කෙන්යාව ලෙස දක්වා ඇත. කන්දේ නම රටේ නම ලෙස පිළිගැනිණි. රට නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය ලෙස හැඳින්වූ මුල් යටත් විජිත යුගයේදී එය පුළුල් නිල භාවිතයට නොපැමිණි. නිල නාමය 1920 දී කෙන්යාවේ ජනපදය ලෙස වෙනස් කරන ලදී.

ඉතිහාසය

මානව ප්‍රාග් ඉතිහාසය

හෝමෝ ඉරෙක්ටස් ට අයත් අවුරුදු මිලියන 1.6ක් පැරණි හොමිනිඩ් පොසිලයක් වන තුර්කානා පිරිමි ළමයා

හෝමෝ හැබිලිස් (වසර මිලියන 1.8 සිට 2.5 දක්වා) සහ හෝමෝ ඉරෙක්ටස් (වසර මිලියන 1.9 සිට 350,000 දක්වා) වැනි හොමිනිඩ්ස් නූතන හෝමෝ සේපියන්වරුන්ගේ සෘජු මුතුන් මිත්තන් විය හැකි අතර ප්ලයිස්ටොසීන යුගයේ කෙන්යාවේ ජීවත් විය. 1984 දී ටර්කානා විලෙහි කැණීම් වලදී, කමෝයා කිමියුගේ සහාය ඇතිව පැලියෝ මානව විද්‍යාඥ රිචඩ් ලීකී, වසර මිලියන 1.6 ක් පැරණි හෝමෝ ඉරෙක්ටස් පොසිලයක් වන තුර්කානා බෝයි සොයා ගන්නා ලදී. කෙන්යාව ඇතුළු නැගෙනහිර අප්‍රිකාව නූතන මානවයන් (හෝමෝ සේපියන්ස්) ජීවත් වූ බවට විශ්වාස කෙරෙන මුල්ම ප්‍රදේශවලින් එකකි. වසර 320,000 කට පමණ පෙර, දිගු-දුර වෙළඳ ජාලයන් (අබ්සිඩියන් වැනි භාණ්ඩ ඇතුළත්), වර්ණක භාවිතය සහ ප්‍රක්ෂේපණ ලක්ෂ්‍ය සෑදීම ඇතුළු නවීන චර්යාවන්ගේ මුල් මතුවීම පිළිබඳ සාක්ෂි 2018 දී සොයා ගන්නා ලදී. වෙබ් අඩවියේ 2018 අධ්‍යයන තුනක කතුවරුන් යෝජනා කරන්නේ හෝමෝ සේපියන්ස් මතුවන කාලය වන විට අප්‍රිකාවේ සංකීර්ණ හා නවීන හැසිරීම් දැනටමත් ආරම්භ වී ඇති බවයි.

නව ශිලා යුගය

වර්තමාන කෙන්යාවේ මුල්ම වැසියන් වූයේ නූතන කොයිසාන් කථිකයන්ට සමාන දඩයම්-එකතු කරන්නන් කණ්ඩායම්ය. මෙම ජනතාව පසුව බොහෝ දුරට අප්‍රිකාවේ අඟෙන් (නැගෙනහිර නෙරාගිය කොටස) කෘෂිකාර්මික කුෂිටික් (කෙන්යාවේ කුෂිටික් කථිකයන්ගේ මුතුන්මිත්තන්) විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී. මුල් හොලොසීන යුගයේදී, කලාපීය දේශගුණය වියලි සිට තෙත් තත්ත්‍වයට මාරු වූ අතර, වඩාත් හිතකර පරිසරයක් තුළ කෘෂිකර්මාන්තය සහ ගව පාලනය වැනි සංස්කෘතික සම්ප්‍රදායන් වර්ධනය කිරීමට අවස්ථාව සලසා දුන්නේය.

ක්‍රිපූ 500 දී පමණ, නිලෝටික් කතා කරන එඬේරුන් (කෙන්යාවේ නිලෝටික් කථිකයන්ගේ මුතුන්මිත්තන්) වර්තමාන දකුණු සුඩානයේ සිට කෙන්යාවට සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත්හ. කෙන්යාවේ නිලෝටික් කණ්ඩායම්වලට කලෙන්ජින්, සම්බුරු, ලුඕ, තුර්කානා සහ මසායි ඇතුළත් වේ.

ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු සහස්‍රය වන විට, බන්ටු කතා කරන ගොවීන් මුලින් වෙරළ දිගේ කලාපයට සංක්‍රමණය වී ඇත. බන්ටස් සම්භවය සහිත පිරිස් සිටින්නේ බටහිර අප්‍රිකාවේ බෙනු ගඟ දිගේ වර්තමාන නැගෙනහිර නයිජීරියාවේ සහ බටහිර කැමරූන් ප්‍රදේශයේය. බන්ටු සංක්‍රමණය කෘෂිකර්මාන්තයේ සහ යකඩ වැඩ කිරීමේ නව වර්ධනයන් කලාපයට ගෙන ආවේය. කෙන්යාවේ බන්ටු කණ්ඩායම් වලට කිකුයු, ලුහ්යා, කම්බා, කිසී, මෙරු, කුරියා, ඇම්බු, අම්බීරේ, වඩවිඩා-වටුවෙටා, වපොකොමෝ සහ මිජිකෙන්ඩා ඇතුළත් වේ.

කෙන්යාවේ අභ්‍යන්තරයේ ඇති කැපී පෙනෙන ප්‍රාග් ඓතිහාසික ස්ථාන අතරට තුර්කානා විලෙහි බටහිර පැත්තේ පිහිටි (සමහර විට පුරාවිද්‍යාත්මක) අඩවිය වන නමරතුංග සහ මිගෝරි ප්‍රාන්තයේ තිම්ලිච් ඔහිංගා හි තාප්ප සහිත ජනාවාස ඇතුළත් වේ.

ස්වහීලී වෙළඳ කාලය

ලාමුහි සම්ප්‍රදායික ස්වහීලී කැටයම් කළ ලී දොරක්

කෙන්යානු වෙරළ තීරය කෘෂිකාර්මික, මසුන් ඇල්ලීම, ලෝහ නිෂ්පාදනය සහ විදේශ රටවල් සමඟ වෙළඳාමෙන් ආර්ථිකයට සහාය වූ යකඩ කම්කරුවන් සහ බන්ටු යැපුම් ගොවීන්, දඩයම්කරුවන් සහ ධීවරයින්ගේ ප්‍රජාවන්ට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත. මෙම ප්‍රජාවන් කලාපයේ මුල්ම නගර-රාජ්‍ය පිහිටුවා ගත් අතර, ඒවා සාමූහිකව අසානියා ලෙස හැඳින්වේ.

1 වන සියවස වන විට මොම්බාසා, මලින්ඩි සහ සැන්සිබාර් වැනි බොහෝ නගර රාජ්‍යයන් අරාබිවරුන් සමඟ වෙළඳ සබඳතා ඇති කර ගැනීමට පටන් ගත්හ. මෙය ස්වහීලී රාජ්‍යවල වැඩි ආර්ථික වර්ධනයට, ඉස්ලාම් ආගම හඳුන්වාදීමට, ස්වහීලී බන්ටු භාෂාවට අරාබි බලපෑම්, සංස්කෘතික ව්‍යාප්තිය මෙන්ම ස්වහීලී නගර රාජ්‍ය විශාල වෙළඳ ජාලයක සාමාජිකයන් බවට පත් වීමට හේතු විය. බොහෝ ඉතිහාසඥයින් බොහෝ කලක සිට නගර රාජ්‍ය පිහිටුවන ලද්දේ අරාබි හෝ පර්සියානු වෙළඳුන් විසින් බව විශ්වාස කර ඇත, නමුත් පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි මගින් නගර රාජ්‍ය දේශීය සංවර්ධනයක් ලෙස හඳුනා ගැනීමට හේතු වී ඇති අතර එය වෙළඳාම හේතුවෙන් විදේශීය බලපෑමට යටත් වුවද, බන්ටු සංස්කෘතික හරයක් රඳවා තබා ඇත.

ස්වහීලී ජනයා මිශ්‍ර අප්‍රිකානු සහ ආසියාතික (විශේෂයෙන් පර්සියානු) සම්භවයක් ඇති බවට DNA සාක්ෂි සොයාගෙන ඇත. කිල්වා සුල්තාන් රාජ්‍යය යනු නූතන ටැන්සානියාවේ කිල්වා කේන්ද්‍ර කරගත් මධ්‍යකාලීන සුල්තාන් රාජ්‍යයකි. එහි උච්චතම අවස්ථාවෙහිදී, එහි අධිකාරය කෙන්යාව ඇතුළු ස්වහීලී වෙරළ තීරයේ මුළු දිග දිගේම විහිදී ගියේය. 10 වැනි සියවසේ සිට, කිල්වාහි පාලකයන් විස්තීර්ණ කොරල්පර මුස්ලිම් පල්ලි තැනීමට සහ තඹ කාසි හඳුන්වා දීමට කටයුතු කළහ.

අරාබි, පර්සියානු සහ අනෙකුත් මැදපෙරදිග සහ දකුණු ආසියානු ණය වචන සහිත බන්ටු භාෂාවක් වන ස්වහීලී, පසුව විවිධ ජාතීන් අතර වෙළඳාම සඳහා භාෂාමය භාෂාවක් ලෙස වර්ධනය විය. 20 වැනි සියවසේ ආරම්භයේ සිට, ස්වහීලී භාෂාව ඉංග්‍රීසියෙන් බොහෝ ණය වචන සහ කැල්ක් භාවිතා කර ඇත, ඒවායින් බොහොමයක් ඉංග්‍රීසි යටත් විජිත පාලන සමයේදී ආරම්භ විය.

මුල් පෘතුගීසි යටත් විජිතකරණය

කෙන්යාවේ පෘතුගීසි පැවැත්ම 1498 සිට 1730 දක්වා පැවතුනි. මොම්බාසා 1593 සිට 1698 දක්වා සහ නැවතත් 1728 සිට 1729 දක්වා පෘතුගීසි පාලනය යටතේ පැවතුනි.

ස්වහීලීවරු මොම්බාසා ප්‍රධාන වරාය නගරයක් ලෙස ගොඩනඟා අවට අනෙකුත් නගර-රාජ්‍යයන් සමඟ මෙන්ම පර්සියාවේ, අරාබියේ සහ ඉන්දියාවේ පවා වාණිජ මධ්‍යස්ථාන සමඟ වෙළඳ සබඳතා ඇති කර ගත්හ. 15 වන සියවස වන විට, පෘතුගීසි මුහුදු යාත්‍රාකරුවෙකු වන ඩුආර්ටේ බාබෝසා කියා සිටියේ "මොම්බාසා යනු විශාල වාහන තදබදයක් ඇති ස්ථානයක් වන අතර හොඳ වරායක් ඇති බවත්, එහි සෑම විටම බොහෝ වර්ගවල කුඩා යාත්‍රා සහ විශාල නැව් ඇති බවත්, ඒවා දෙකම සොෆාලා සහ වෙනත් ප්‍රදේශවලින් බැඳී ඇති බවත්ය. එය කැම්බේ සහ මෙලින්ඩේ සිට පැමිණෙන අතර සැන්සිබාර් දූපතට යාත්‍රා කරන එවාය."

17 වන ශතවර්ෂයේදී, ස්වහීලී වෙරළ තීරය යටත් කරගත් අතර ඕමාන් සහ සැන්සිබාර්හි වතුකරයේ ඉල්ලීම් සපුරාලීම සඳහා වහල් වෙළඳාම පුළුල් කරන ලද ඕමානි අරාබිවරුන්ගේ සෘජු පාලනයට යටත් විය. මුලදී, මෙම වෙළඳුන් ප්‍රධාන වශයෙන් ඕමානයෙන් පැමිණි නමුත් පසුව බොහෝ දෙනෙක් සැන්සිබාර් (ටිප්පු ටිප් වැනි) සිට පැමිණියහ. මීට අමතරව, බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් අත්ලාන්තික් සාගරයේ වහල් වෙළඳාමට බාධා කිරීමට ප්‍රතිචාර වශයෙන් පෘතුගීසීන් ඕමාන් සහ සැන්සිබාරි වෙළඳුන්ගෙන් වහලුන් මිලදී ගැනීමට පටන් ගත්හ.

ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා, කෙන්යානු වෙරළ තීරය බොහෝ වෙළඳුන්ට සහ ගවේෂකයන්ට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත. කෙන්යානු වෙරළ තීරයේ ඇති නගර අතර මාලින්ඩි ද වේ. එය 14 වන සියවසේ සිට වැදගත් ස්වහීලී ජනාවාසයක් ලෙස පැවති අතර අප්‍රිකානු මහා විල් කලාපයේ ආධිපත්‍යය සඳහා වරක් මොම්බාසා සමඟ තරඟ කළේය. මලින්දි සාම්ප්‍රදායිකව විදේශීය බලවතුන්ගේ මිත්‍ර වරාය නගරයකි. 1414 දී, චීන වෙළෙන්දා සහ ගවේෂක ෂෙන්ග් හේ, මින්ග් රාජවංශය නියෝජනය කරමින්, ඔහුගේ අවසාන 'නිධාන චාරිකාව' සඳහා නැඟෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරයට පැමිණියේය. මලින්දි බලධාරීන් 1498 දී පෘතුගීසි ගවේෂක වස්කෝ ද ගාමා ද පිළිගත්තා.

18 වන සහ 19 වන සියවස්

ක්‍රිස්තු වර්ෂ 18 සහ 19 වැනි සියවස්වලදී, මසායි ජනයා රුඩොල්ෆ් විල (දැන් තුර්කානා විල) ට උතුරින් පිහිටි ප්‍රදේශයක සිට වර්තමාන මධ්‍යම කෙන්යාවට සංක්‍රමණය විය. එතරම් ප්‍රමාණයක් නොතිබුණද, වැඩි ප්‍රතිරෝධයක් නොදැක්වූ බන්ටු කතා කරන ජනතාව විශාල ප්‍රමාණයක් යටත් කර ගැනීමට ඔවුහු සමත් වූහ. නන්දි ජනයා මසායිට විරුද්ධ වීමට සමත් වූ අතර, ටාවෙටා ජනයා කිකුයු ජනයා සමඟ කිලිමන්ජාරෝ කන්දේ නැගෙනහිර මායිමේ වනාන්තරවලට පලා ගිය නමුත් පසුව වසූරිය තර්ජනය හේතුවෙන් ඔවුන්ට භූමිය හැර යාමට සිදු විය. රයින්ඩර්පෙස්ට් හෝ ප්ලූරොප්නියුමෝනියාව පැතිරීම මසායිගේ ගවයින්ට බෙහෙවින් බලපෑ අතර වසූරිය වසංගතයක් මසායිවරුන්ටම බලපෑවේය. මසායි ම්බටියන්, ප්‍රධාන ලයිබොන් (ඖෂධ මිනිසා) ගේ මරණයෙන් පසුව, මසායි සටන් කරන කණ්ඩායම් වලට බෙදී ගියේය. නිලෝටික් (මසායි) සහ බන්ටු ජනයා අතර බොහෝ ආරවුල් ඇති විය. කෙසේ වෙතත්, ලුඕ ජනතාව, ලුහ්යා ජනතාව සහ ගුසියි ජනතාව වැනි කණ්ඩායම් අතර සහයෝගීතාවය නවීන උපකරණ සහ සමාන ආර්ථික පාලන තන්ත්‍ර සඳහා හවුල් වචන මාලාව මගින් පැහැදිලි වේ. අරාබි වෙළඳුන් එම ප්‍රදේශයේ රැඳී සිටියද, මෙම පාර්ශවයන් අතර ඇත් දළ වෙළඳාම් පැවතියද, සතුරු මසායි විසින් වෙළඳ මාර්ග කඩාකප්පල් කරන ලදී. මසායි තරණය කළ පළමු විදේශිකයන් වූයේ ජොහාන් ලුඩ්විග් ක්‍රැප්ෆ් සහ ජොහැන්නස් රෙබ්මන් යන ජර්මානු මිෂනාරිවරුන් දෙදෙනකු වන අතර ඔවුන් මොම්බාසා නගරයට නුදුරින් පිහිටි රබායි හි දූත මෙහෙවරක් ආරම්භ කළහ. මෙම යුගලය කෙන්යාවේ කන්ද නැරඹූ පළමු යුරෝපීයයන් විය.

ජර්මානු ආරක්ෂණ ප්‍රදේශය (1885-1890)

කෙන්යාවේ යටත් විජිත ඉතිහාසය ආරම්භ වන්නේ 1885 දී සැන්සිබාර්හි වෙරළබඩ දේපල සුල්තාන්වරයාට ඉහළින් ජර්මානු අධිරාජ්‍ය ආරක්ෂණයක් පිහිටුවීමත්, ඉන් පසුව 1888 දී ඉම්පීරියල් බ්‍රිතාන්‍ය නැගෙනහිර අප්‍රිකානු සමාගම පැමිණීමත් සමඟ ය. ජර්මනියේ හෙලිගොලන්ඩ්-සැන්සිබාර් ගිවිසුම මගින් අධිරාජ්‍ය එදිරිවාදිකම් වළක්වන ලදී. 1890 දී එහි නැගෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළබඩ ඉඩම් බ්‍රිතාන්‍යයට භාර දුන්නේය.

බ්‍රිතාන්‍ය කෙන්යාව (1888-1962)

ජර්මනිය විසින් බ්‍රිතාන්‍යයට පැවරීමෙන් පසුව උගන්ඩාවේ දුම්රිය මාර්ගය රට හරහා ගමන් කරන ලදී.

1890 සිට 1900 දක්වා ඔර්කොයියොට් කොයිටලෙල් අරප් සැමෝයි විසින් නායකත්වය දුන් සමහර ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්-විශේෂයෙන් නන්දි විසින් දුම්රිය ඉදිකිරීමට විරුද්ධ වූ නමුත් අවසානයේ බ්‍රිතාන්‍යයන් එය ගොඩනඟන ලදී. නන්දි යනු දුම්රිය මාර්ගය ගොඩනැගීමට බාධා කිරීම වැළැක්වීම සඳහා ස්වදේශික රක්ෂිතයකට දැමූ පළමු වාර්ගික කණ්ඩායමයි.

දුම්රිය ඉදිකිරීම් යුගයේදී, ඉදිකිරීම් සඳහා අවශ්‍ය පුහුණු ශ්‍රමිකයන්ගෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් ලබා දුන් ඉන්දියානු කම්කරුවන් සැලකිය යුතු ලෙස ගලා ඒම සිදු විය. ඔවුන් සහ ඔවුන්ගෙන් පැවත එන බොහෝ අය පසුව කෙන්යාවේ රැඳී සිටි අතර ඉස්මයිලි මුස්ලිම් සහ සීක් ප්‍රජාවන් වැනි වෙනස් ඉන්දියානු ප්‍රජාවන් කිහිපයක හරය පිහිටුවා ගත්හ. ට්සාවෝ හරහා දුම්රිය මාර්ගය ගොඩනඟන අතරතුර, ඉන්දියානු දුම්රිය සේවකයන් සහ දේශීය අප්‍රිකානු කම්කරුවන් ගනනාවකට Tsavo maneaters ලෙස හඳුන්වන සිංහයන් දෙදෙනෙකු විසින් පහර දෙන ලදී.

1914 අගෝස්තු මාසයේදී පළමුවන ලෝක සංග්‍රාමය ආරම්භ වූ විට, බ්‍රිතාන්‍ය නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ආණ්ඩුකාරවරු (ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය සාමාන්‍යයෙන් හැඳින්වූ පරිදි) සහ ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ තරුණ ජනපද සෘජු සතුරුකම්වලින් ඈත් කිරීමේ උත්සාහයක් වශයෙන් මුලින් ගිවිසුමකට එකඟ වූහ. නමුත් ජර්මානු හමුදාපති ලුතිනන් කර්නල් පෝල් වොන් ලෙට්ටෝ-වෝර්බෙක් බ්‍රිතාන්‍ය සම්පත් හැකිතාක් ගැටගැසීමට තීරණය කළේය. ජර්මනියෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම වෙන් වූ, ලෙට්ටෝව්-වෝර්බෙක් ඵලදායී ගරිල්ලා සටන් ව්‍යාපාරයක් දියත් කළේය, භූමියෙන් පිටත ජීවත් විය, බ්‍රිතාන්‍ය සැපයුම් අල්ලා ගනිමින් සහ අපරාජිතව සිටියේය. 1918 දී සටන් විරාමය අත්සන් කර දින 14කට පසු ඔහු අවසානයේ උතුරු රොඩේෂියාවේදී (අද සැම්බියාව) යටත් විය.

1899 දී පමණ මොම්බාසා අසල කෙන්යාව-උගන්ඩා දුම්රිය මාර්ගය

වොන් ලෙටෝව් ලුහුබැඳීම සඳහා, බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් ඉන්දියාවේ සිට බ්‍රිතාන්‍ය ඉන්දියානු හමුදා භටයන් යෙදවූ නමුත් පයින් අභ්‍යන්තරයට බොහෝ දුරට සැපයුම් ප්‍රවාහනය කිරීමේ ප්‍රබල සැපයුම් මඟහරවා ගැනීම සඳහා විශාල පෝටර්වරුන් සංඛ්‍යාවක් අවශ්‍ය විය. වාහක බලකාය පිහිටුවන ලද අතර අවසානයේ අප්‍රිකානුවන් 400,000කට වඩා බලමුලු ගන්වා ඔවුන්ගේ දිගුකාලීන දේශපාලනීකරණයට දායක විය.

1920 දී, නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය යටත් විජිතයක් බවට පත් කර එහි උසම කන්ද අනුව කෙන්යාව ලෙස නම් කරන ලදී.

20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී, මධ්‍යම කඳුකරයේ අභ්‍යන්තරය බ්‍රිතාන්‍ය සහ අනෙකුත් යුරෝපීය ගොවීන් විසින් පදිංචි කරන ලද අතර, ඔවුන් කෝපි සහ තේ වගාවෙහි ධනවත් විය. 1937 දී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ඩෙන්මාර්ක කතුවර බැරොනස් කැරන් වොන් බ්ලික්සන්-ෆිනෙකේ විසින් රචිත Out of Africa නම් මතක පොතේ යටත් විජිතවාදියෙකුගේ දෘෂ්ටිකෝණයෙන් මෙම වෙනස් වීමේ කාල පරිච්ඡේදයේ එක් නිරූපණයක් දක්නට ලැබේ. ඒ වෙළඳපල ආර්ථිකයට ඔවුන්ගේ දායකත්වය නිසා.

මධ්‍යම කඳුකරයේ දැනටමත් මිලියනයකට අධික කිකුයු ජනයාගේ නිවහන වී ඇති අතර, ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙකුට යුරෝපීය භාෂාවෙන් ඉඩම් හිමිකම් නොතිබූ අතර සංචාරක ගොවීන් ලෙස ජීවත් වූහ. ඔවුන්ගේ අවශ්‍යතා ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා පදිංචිකරුවන් කෝපි වගාව තහනම් කර පැල්පත් බද්දක් හඳුන්වා දුන් අතර ඉඩම් නොමැති අයට ඔවුන්ගේ ශ්‍රමය වෙනුවට අඩුවෙන් ඉඩම් ප්‍රදානය කරන ලදී. ගොඩබිමෙන් ජීවනෝපාය කර ගැනීමේ ඔවුන්ගේ හැකියාව හීන වීමත් සමඟ නගරවලට විශාල වශයෙන් නික්ම යාමක් සිදු විය. 1950 ගණන් වන විට කෙන්යාවේ සුදු ජාතික පදිංචිකරුවන් 80,000ක් ජීවත් විය.

දෙවන ලෝක සංග්‍රාමය පුරාවටම, කෙන්යාව එක්සත් රාජධානිය සඳහා මිනිස් බලය සහ කෘෂිකර්මාන්තයේ වැදගත් මූලාශ්‍රයක් විය. 1940-41 දී ඉතාලි හමුදා ආක්‍රමණය කරන විට මිත්‍ර හමුදා සහ ඉතාලි හමුදා අතර සටන් පැවති ස්ථානය වූයේ කෙන්යාවයි. වජිර් සහ මලින්දි ද බෝම්බ ප්‍රහාරයට ලක් විය.

මවු මවු නැගිටීම

1950 ගණන්වල බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත ක්‍රමයට එරෙහිව සටන් කළ මවු මවු සමඟ කෙන්යානු කැරලි නායකයෙකු වූ ඩෙඩාන් කිමාතිගේ ප්‍රතිමාවක්

1952 ඔක්තෝම්බර් සිට 1959 දෙසැම්බර් දක්වා කෙන්යාව බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයට එරෙහිව මවු මවු කැරැල්ලෙන් පැනනැගුණු හදිසි තත්වයක පැවතිණි. කෙන්යාවේ ඉඩම් සහ නිදහස් හමුදාව ලෙසද හැඳින්වෙන මවු මවු ය, මූලික වශයෙන් කිකුයු ජනයා විය. යටත් විජිත පාලනයේ මර්දනය අතරතුර, බ්‍රිතාන්‍ය භටයන් 100 ක් සහ කෙන්යානු පක්ෂපාතී සොල්දාදුවන් 2,000 ක් සමඟ කැරලිකාර සටන්කරුවන් 11,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගොස් ඇත. ප්‍රසිද්ධියට පත් ලාරි සංහාරය සහ හෝලා සංහාරය ඇතුළු ගැටුමේ දෙපැත්තෙන්ම යුද අපරාධ සිදු විය. ආණ්ඩුකාරවරයා රජුගේ අප්‍රිකානු රයිෆල් ඇතුළු බ්‍රිතාන්‍ය සහ අප්‍රිකානු හමුදා ඉල්ලා ලබා ගත්තේය. බ්‍රිතාන්‍ය කැරලි මර්දන මෙහෙයුම් ආරම්භ කළේය. 1953 මැයි මාසයේදී, ජෙනරාල් ශ්‍රීමත් ජෝර්ජ් අර්ස්කයින්, වින්ස්ටන් චර්චිල්ගේ පුද්ගලික අනුග්‍රහය ඇතිව, යටත් විජිතයේ සන්නද්ධ හමුදාවන්හි ප්‍රධාන අණදෙන නිලධාරියා ලෙස භාර ගන්නා ලදී.

1954 ජනවාරි 15 වන දින Waruhiu Itote අල්ලා ගැනීම සහ පසුව කරන ලද ප්‍රශ්න කිරීම් බ්‍රිතාන්‍යයන් සඳහා මවු මවු අණ ව්‍යුහය පිළිබඳ වඩා හොඳ අවබෝධයක් ලබා ගැනීමට හේතු විය. යුධ කවුන්සිලයේ අනුමැතිය ඇතිව හමුදාව විසින් සති කිහිපයක් සැලසුම් කිරීමෙන් පසු 1954 අප්‍රේල් 24 වන දින Anvil මෙහෙයුම ආරම්භ කරන ලදී. මෙහෙයුම ඵලදායී ලෙස නයිරෝබි හමුදා වටලනු ලැබීය. නයිරෝබි හි පදිංචිකරුවන් පරීක්ෂාවට ලක් කරන ලද අතර සැකකටයුතු මවු මවු ආධාරකරුවන් රැඳවුම් කඳවුරු වෙත ගෙන යන ලදී. කිකුයු 80,000කට අධික සංඛ්‍යාවක් නඩු විභාගයකින් තොරව රැඳවුම් කඳවුරුවල රඳවා සිටි අතර, බොහෝ විට ම්ලේච්ඡ ලෙස සැලකීමට ලක් විය. බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාව සහ කිංග්ස් අප්‍රිකානු රයිෆල් වැනි විදේශීය බලවේගයන් නොව පක්ෂපාතී අප්‍රිකානුවන්ගෙන් සමන්විත වූ බැවින් ග්‍රාමාරක්ෂක බලකාය රජයේ උපාය මාර්ගයේ හරය සකස් කරන ලදී.

1956 ඔක්තෝම්බර් 21 දින නයිරිහිදී ඩෙඩන් කිමති අල්ලා ගැනීම, මවු මවුගේ අවසාන පරාජය සනිටුහන් කළ අතර, අවශ්‍යයෙන්ම හමුදා ප්‍රහාරය අවසන් කළේය. මෙම කාල පරිච්ඡේදය තුළ ඉඩම් අයිතිය සඳහා සැලකිය යුතු රාජ්‍ය වෙනස්කම් සිදු විය. මෙයින් වඩාත් වැදගත්ම දෙය වූයේ පක්ෂපාතී අයට ත්‍යාග පිරිනැමීම සහ මවු මවුට දඬුවම් කිරීම යන දෙකටම භාවිතා කරන ලද ස්විනර්ටන් සැලැස්මයි. මෙමගින් කිකුයු වලින් දළ වශයෙන් 1/3ක් පමණ කිසිදු කුලී ඉඩම් සැකැස්මකින් තොර වූ අතර නිදහස ලබන විට දේපල අහිමි විය.

කෙන්යාවේ සෝමාලි ජනමත විචාරණය, 1962

කෙන්යාවට නිදහස ලැබීමට පෙර, උතුරු මායිම් දිස්ත්‍රික්කවල වර්තමාන කෙන්යාවේ සෝමාලියානු ජනවාර්ගික ජනතාව, කෙන්යාවට ඇතුළත් නොකරන ලෙස උතුමාණන්ගේ රජයට පෙත්සමක් ඉදිරිපත් කළහ. යටත් විජිත රජය 1962 දී කෙන්යාවේ ප්‍රථම ජනමත විචාරණය පැවැත්වීමට තීරණය කළේ කෙන්යාවේ සිටින සෝමාලි ජාතිකයන් සෝමාලියාවට එක්වීමට ඇති කැමැත්ත පරීක්ෂා කිරීම සඳහාය.

ජනමත විචාරණයේ ප්‍රතිඵලය පෙන්නුම් කළේ කෙන්යාවේ සෝමාලිවරුන්ගෙන් 86%කට සෝමාලියාවට සම්බන්ධ වීමට අවශ්‍ය වූ නමුත් බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත පරිපාලනය එම ප්‍රතිඵලය ප්‍රතික්ෂේප කළ අතර සෝමාලියන් කෙන්යාවේ රැඳී සිටි බවයි.

ස්වාධීනත්වය

කෙන්යාවේ පළමු ජනාධිපති සහ ආරම්භක පියා, ජෝමෝ කෙන්යාටා

ස්වදේශික කෙන්යානුවන් සඳහා ව්‍යවස්ථාදායක සභාවට පළමු සෘජු මැතිවරණය 1957 දී සිදු විය.

"මධ්‍යස්ථ" දේශීය ප්‍රතිවාදීන්ට බලය පැවරීමට බ්‍රිතාන්‍ය බලාපොරොත්තු වුවද, රජයක් පිහිටවූයේ ජෝමෝ කෙන්යාටාගේ කෙන්යාවේ අප්‍රිකානු ජාතික සංගමය (KANU) විසිනි. කෙන්යාවේ යටත් විජිතය සහ කෙන්යාවේ ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය යන දෙකම 1963 දෙසැම්බර් 12 වන දින මුළු කෙන්යාවටම ප්‍රදානය කිරීමත් සමඟ අවසන් විය. එක්සත් රාජධානිය කෙන්යාවේ යටත් විජිතය මත ස්වෛරීභාවය ලබා දුන්නේය. සැන්සිබාර්හි සුල්තාන් යටත් විජිතයට නිදහස ලැබීමට සමගාමීව, කෙන්යාවේ ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය කෙරෙහි ස්වෛරීභාවය ලබා ගැනීම නවත්වන බවට එකඟ විය, එවිට මුළු කෙන්යාවම එක් ස්වෛරී රාජ්‍යයක් බවට පත් වනු ඇත. මේ ආකාරයට එක්සත් රාජධානියේ 1963 කෙන්යාවේ නිදහස් පනත යටතේ කෙන්යාව ස්වාධීන රටක් බවට පත් විය. 1964 දෙසැම්බර් 12 වන දින කෙන්යාව "කෙන්යා ජනරජය" නමින් ජනරජයක් බවට පත් විය.

ඊට සමගාමීව, කෙන්යානු හමුදාව උතුරු මායිම් දිස්ත්‍රික්කයේ වාසය කරන වාර්ගික සෝමාලියානු කැරලිකරුවන්ට එරෙහිව ෂිෆ්ටා යුද්ධයට සටන් කළේය. 1967 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී අරුෂා සංදේශය අත්සන් කිරීමත් සමඟ සටන් විරාමයක් ඇති වූ නමුත් 1969 දක්වා සාපේක්ෂ අනාරක්ෂිත භාවය පැවතුනි. තවදුරටත් ආක්‍රමණ අධෛර්යමත් කිරීම සඳහා, කෙන්යාව 1969 දී ඉතියෝපියාව සමඟ ආරක්ෂක ගිවිසුමක් අත්සන් කළ අතර එය තවමත් ක්‍රියාත්මක වේ.

පළමු ජනාධිපතිකම

1964 දෙසැම්බර් 12 දින, කෙන්යා ජනරජය ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර, ජොමෝ කෙන්යාටා කෙන්යාවේ ප්‍රථම ජනාධිපති බවට පත් විය. කෙන්යාටා යටතේ, දූෂණය රජය, සිවිල් සේවය සහ ව්‍යාපාරික ප්‍රජාව පුරා පැතිර ගියේය. කෙන්යාටා සහ ඔහුගේ පවුලේ අය 1963 න් පසු මහා පරිමාණයෙන් දේපළ මිලදී ගැනීමෙන් ධනවත් වූ බැවින් මෙම දූෂණයට සම්බන්ධ විය. මධ්‍යම, රිෆ්ට් නිම්නය සහ වෙරළබඩ පළාත්වල ඔවුන් අත්පත් කර ගැනීම ඉඩම් නොමැති කෙන්යානුවන් අතර දැඩි කෝපයක් ඇති කළේය. දේපළ අත්පත් කර ගැනීමට ඇති නීතිමය හෝ පරිපාලනමය බාධා මඟහරවා ගැනීම සඳහා ඔහුගේ පවුල ඔහුගේ ජනාධිපති ධුරය භාවිතා කළේය. කෙන්යාටා පවුල වෙරළබඩ හෝටල් ව්‍යාපාරයේ ද විශාල වශයෙන් ආයෝජනය කළ අතර කෙන්යාටාට ලෙනාඩ් බීච් හෝටලය පුද්ගලිකව හිමි විය.

කෙන්යාවේ නිදහසේ 10 වසරක සංවත්සරයේදී කෙන්යාටාගේ මිශ්‍ර උරුමය ඉස්මතු විය. 1973 දෙසැම්බර් මාසයේ නිව් යෝර්ක් ටයිම්ස් පුවත්පතේ ලිපියක් කෙන්යාටාගේ නායකත්වය සහ කෙන්යාව ප්‍රායෝගිකවාදයේ සහ ගතානුගතිකත්වයේ ආකෘතියක් ලෙස ඉස්මතු වීම ගැන ප්‍රශංසා කළේය. කෙන්යාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 6.6%ක වාර්ෂික අනුපාතයකින් ඉහළ ගොස් ඇති අතර එය ජනගහන වර්ධන වේගය 3%ට වඩා වැඩිය. එහෙත් ඇම්නෙස්ටි ඉන්ටර්නැෂනල් ලිපියට ප්‍රතිචාර දැක්වූයේ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් සම්බන්ධයෙන් ස්ථාවරත්වයේ පිරිවැය ප්‍රකාශ කිරීමෙනි. ඔගිංග ඔඩිංගා විසින් ආරම්භ කරන ලද විරුද්ධ පක්ෂය - කෙන්යා මහජන සංගමය (KPU) - 1969 දී තහනම් කරන ලදී කිසුමු සමූලඝාතනය සහ KPU නායකයින් තවමත් එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් පිළිබඳ ප්‍රකාශය බරපතල ලෙස උල්ලංඝනය කරමින් නඩු විභාගයකින් තොරව රඳවා තබා ගැනීමෙන් පසුවය. කෙන්යාවේ ශිෂ්‍ය සංගමය, යෙහෝවා සාක්ෂිකරුවන් සහ සියලුම විරුද්ධ පක්ෂ නීති විරෝධී විය. කෙන්යාටා 1978 අගෝස්තු 22 වන දින මිය යන තෙක්ම පාලනය කළේය.

මෝයි යුගය

කෙන්යාවේ දෙවන ජනාධිපති ඩැනියෙල් අරප් මෝයි සහ 2001 ජෝර්ජ් ඩබ්ලිව්. බුෂ්

කෙන්යාටාගේ මරණයෙන් පසු ඩැනියෙල් අරප් මෝයි ජනාධිපති විය. ඔහු 1979, 1983 (ක්ෂණික මැතිවරණ) සහ 1988 දී පැවැත්වූ මැතිවරණවලදී නිතරගයෙන් තරග කරමින්, තනි පක්‍ෂ ව්‍යවස්ථාව යටතේ පැවැත්විණි. 1983 මැතිවරණය වසරකට පෙර පවත්වන ලද අතර එය 1982 අගෝස්තු 2 දින අසාර්ථක හමුදා කුමන්ත්‍රණයක සෘජු ප්‍රතිඵලයක් විය.

1982 කුමන්ත්‍රණය ප්‍රධාන වශයෙන් මෙහෙයවනු ලැබුවේ පහත් ශ්‍රේණියේ ගුවන් හමුදා සෙබළෙකු වන ජ්‍යෙෂ්ඨ පෞද්ගලික හෙසකියා ඔචුකා විසින් වන අතර එය ප්‍රධාන වශයෙන් රග දක්වන ලද්දේ ගුවන් හමුදාවේ බඳවාගත් පුද්ගලයින් විසිනි. ප්‍රවීණ සෝමාලියානු හමුදා නිලධාරියෙකු වූ ප්‍රධාන මාණ්ඩලික ප්‍රධානී මහමුද් මොහොමඩ් විසින් අණ දෙන ලද හමුදා විසින් එය ඉක්මනින් මර්දනය කරන ලදී. පොලිසියේ පැරාමිලිටරි අංශයක් වන සාමාන්‍ය සේවා ඒකකය (GSU) සහ පසුව සාමාන්‍ය පොලිසිය ද ඒවාට ඇතුළත් විය.

1980 ගරිස්සා සමූලඝාතනයට සමගාමීව, කෙන්යානු හමුදා 1984 දී වජිර් ප්‍රාන්තයේ සිවිල් වැසියන් දහස් ගණනකට එරෙහිව වාගල්ල සංහාරය සිදු කළහ. පසුව 2011 වර්ෂයේදී මෙම ම්ලේච්ඡ ක්‍රියාවන් පිළිබඳ නිල පරීක්ෂණයක් පැවැත්වීමට නියෝග කරන ලදී.^[]

1988 දී පවත්වන ලද මැතිවරනය, මිලිලොන්ගෝ (පෝලිම්) ක්‍රමයේ ආගමනය සිදු වූ අතර, එහිදී ඡන්දදායකයින් රහස් ඡන්දයක් ප්‍රකාශ කිරීම වෙනුවට තම කැමති අපේක්ෂකයින් පිටුපස පෙළ ගැසිය යුතු විය. මෙය ඉතා ප්‍රජාතන්ත්‍ර විරෝධී පාලන තන්ත්‍රයක උච්චතම අවස්ථාව ලෙස සලකනු ලැබූ අතර ව්‍යවස්ථා ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා පුලුල් උද්ඝෝෂණවලට තුඩු දුන්නේය. එක් දේශපාලන පක්ෂයකට පමණක් අවසර දුන් වගන්ති ඇතුළු මතභේදාත්මක වගන්ති කිහිපයක් ඊළඟ වසරවලදී වෙනස් කරන ලදී.

බහු පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයට සංක්‍රමණය වීම

1991 දී, කෙන්යාව වසර 26 ක තනි පක්ෂ පාලනයකින් පසු බහු පක්ෂ දේශපාලන ක්‍රමයකට සංක්‍රමණය විය. 1992 ඔක්තෝම්බර් 28 වන දින මෝයි ඔහුගේ ධූර කාලය අවසන් වීමට මාස පහකට පෙර පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා හැරියේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පාර්ලිමේන්තුවේ මෙන්ම ජනාධිපතිවරයාගේද සියලුම තේරීපත් ආසන සඳහා සූදානම් වීම ආරම්භ විය. මැතිවරණය පැවැත්වීමට නියමිතව තිබුණේ 1992 දෙසැම්බර් 7 වන දින, නමුත් ප්‍රමාදයන් නිසා එය දෙසැම්බර් 29 දක්වා කල් ගියේය. පාලක පක්ෂය වන KANU හැර, මැතිවරණ නියෝජනය කළ අනෙකුත් පක්ෂ අතර FORD Kenya සහ FORD Asili ඇතුළත් විය. මහා පරිමාණයෙන් විරුද්ධවාදීන් බිය ගැන්වීම් සහ මැතිවරණ නිලධාරීන්ට හිරිහැර කිරීම මෙම මැතිවරණය සනිටුහන් විය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජනවාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වය විසින් ප්‍රචාරණය කරන ලද ආර්ථික අර්බුදයක් ඇති වූයේ, බලය රඳවා ගැනීම සඳහා මැතිවරණ ප්‍රතිඵල වංචා කළ බවට ජනාධිපතිවරයාට චෝදනා එල්ල වීමෙනි. මෙම මැතිවරණය කෙන්යාවේ සන්ධිස්ථානයක් වූයේ එය මෝයිගේ නායකත්වයේ අවසානය සහ KANU පාලනයේ ආරම්භය සනිටුහන් කළ බැවිනි. මෝයි ජනාධිපති ධුරය රඳවා ගත් අතර ජෝර්ජ් සයිටෝටි උප ජනාධිපති විය. එය බලයේ රැඳී සිටියද, KANU ආසන 100ක් දිනාගත් අතර විරුද්ධ පක්ෂ හයකට ආසන 88ක් අහිමි විය.

වසර 25කට වැඩි KANU පාලනයෙන් පසු 1992 මැතිවරණය බහු පක්ෂ දේශපාලනයේ ආරම්භය සනිටුහන් කළේය. මැතිවරනයෙන් පසු ඇති වූ ගැටුම් වලින් පසුව, මිනිසුන් 5,000 ක් මිය ගිය අතර තවත් 75,000 ක් ඔවුන්ගේ නිවෙස්වලින් අවතැන් විය. ඉදිරි වසර පහ තුළ ඉදිරි මැතිවරණ සඳහා සූදානම් වීම සඳහා දේශපාලන සන්ධාන රැසක් ගොඩනැගුණි. 1994 දී, ජරමෝගි ඔගිංග ඔඩිංගා මිය ගිය අතර, එක්සත් ජාතික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සන්ධානය නමින් නව පක්ෂයක් පිහිටුවීම සඳහා සභාග කිහිපයක් ඔහුගේ FORD කෙන්යා පක්ෂයට එක් විය. මේ පක්ෂය නොගැලපීම්වලින් පීඩා වින්දා. 1995 දී රිචඩ් ලීකී විසින් Safina පක්ෂය පිහිටුවා ගත් නමුත් 1997 නොවැම්බර් වන තෙක් එය ලියාපදිංචි කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.

1996 දී KANU විසින් මෝයිට තවත් වාරයක් සඳහා ජනාධිපතිව සිටීමට අවසර දීම සඳහා ව්‍යවස්ථාව සංශෝධනය කරන ලදී. පසුව, මෝයි නැවත තේරී පත්වීමට ඉදිරිපත් වූ අතර 1997 දී 5 වැනි වාරයක් ජයග්‍රහණය කළේය. ඔහුගේ ජයග්‍රහණය ඔහුගේ ප්‍රධාන විරුද්ධවාදීන් වන කිබාකි සහ ඔඩින්ගා විසින් වංචනික ක්‍රියාවක් ලෙස දැඩි ලෙස විවේචනය කරන ලදී. මෙම ජයග්‍රහණයෙන් පසුව මෝයිට තවත් ජනාධිපති ධූර කාලයක් ව්‍යවස්ථාපිතව තහනම් විය. 1998 සිට, ඔහු උහුරු කෙන්යාටා 2002 මැතිවරණයෙන් තේරී පත් කර ගැනීම සඳහා රටේ අනුප්‍රාප්තික දේශපාලනයට බලපෑම් කිරීමට උත්සාහ කළේය.

ජනාධිපති කිබාකි සහ නව ව්‍යවස්ථාවකට මාවත

උහුරු කෙන්යාටා විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීමට මෝයිගේ සැලසුම අසාර්ථක වූ අතර, විපක්ෂ සන්ධානය වන "ජාතික රේන්බෝ කෝලිෂන්" (NARC) සඳහා තරඟ වදින ම්වායි කිබාකි ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය. ඩේවිඩ් ඇන්ඩර්සන් (2003) වාර්තා කරන්නේ මැතිවරණය දේශීය හා ජාත්‍යන්තර නිරීක්ෂකයින් විසින් නිදහස් හා සාධාරණ ලෙස විනිශ්චය කරන ලද අතර, කෙන්යාවේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පරිණාමයේ හැරවුම් ලක්ෂ්‍යයක් සනිටුහන් කළ බව පෙනේ.

2005 දී, කෙන්යාවේ වැසියන් 1963 නිදහස් ව්‍යවස්ථාව වෙනුවට නව ව්‍යවස්ථාවක් ගෙන ඒමේ සැලසුම ප්‍රතික්ෂේප කළහ. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 2007 මැතිවරණය පැවැත්වුණේ පැරණි ව්‍යවස්ථාවේ සඳහන් ක්‍රියා පටිපාටිය අනුව ය. කිබාකි දේශපාලන හා වාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වයට ගොදුරු වූ ඉතා තරඟකාරී මැතිවරණවලදී නැවත තේරී පත් විය. ප්‍රධාන විපක්ෂ නායක රයිලා ඔඩිංගා කියා සිටියේ මැතිවරණය දූෂණය වූ බවත් ඔහු නිවැරදිව තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයා බවත්ය. ඉන් අනතුරුව ඇති වූ ප්‍රචණ්ඩ ක්‍රියාවලින් පුද්ගලයන් 1500ක් මිය ගිය අතර තවත් ලක්ෂ 6ක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ අතර එය කෙන්යාවේ පැවති දරුණුතම පශ්චාත් මැතිවරණ ප්‍රචණ්ඩත්වය බවට පත් විය. මිනිසුන්ගේ මරණය සහ අවතැන් වීම නැවැත්වීම සඳහා, කිබාකි සහ ඔඩින්ගා එක්ව වැඩ කිරීමට එකඟ වූ අතර, පසුව අගමැති තනතුරක් ද ලබා ගත්හ. මෙමගින් ඔඩිංගා කෙන්යාවේ දෙවන අගමැති විය.

2010 ජූලි මාසයේදී, කෙන්යාව නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව තුළ නව නැගෙනහිර අප්‍රිකානු පොදු වෙළඳපොල පිහිටුවීමට අනෙකුත් නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රටවල් සමඟ හවුල් විය. 2011 දී කෙන්යාව අල්-ෂබාබ් ත්‍රස්ත කණ්ඩායමට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා සෝමාලියාවට හමුදා යැවීමට පටන් ගත්තේය. වර්ෂ 2011 මැද භාගයේදී, වසර 60කට පසුව නැඟෙනහිර අප්‍රිකාවේ දරුණුතම නියඟය ඇති කළේ අඛණ්ඩව මඟ හැරුණු වැසි සමයන් දෙකකි. වයඹදිග තුර්කානා ප්‍රදේශය විශේෂයෙන්ම බලපෑමට ලක් වූ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රාදේශීය පාසල් වසා දමන ලදී. සම්බන්ධීකරණ සහන කටයුතු හේතුවෙන් 2012 මුල් භාගය වන විට අර්බුදය අවසන් වූ බව වාර්තා විය. ආධාර ආයතන පසුව ඔවුන්ගේ අවධාරණය වාරිමාර්ග ඇළවල් හෑරීම සහ ශාක බීජ බෙදා හැරීම ඇතුළු ප්‍රතිසාධන මුලපිරීම් වෙත යොමු කරන ලදී.

2010 අගෝස්තු මාසයේදී කෙන්යානුවන් ජනමත විචාරණයක් පවත්වා නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කළ අතර එමඟින් ජනාධිපති බලතල සීමා කර මධ්‍යම රජය බෙදා හරින ලදී. නව ව්‍යවස්ථාව සම්මත වීමෙන් පසුව, කෙන්යාව ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයක් බවට පත් වූ අතර, එමඟින් කෙන්යාවේ ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වන අතර බහු-පක්ෂ පද්ධතියක ද වේ. විධායක බලතල ක්‍රියාත්මක කරනු ලබන්නේ පාර්ලිමේන්තුවෙන් පිටතින් තෝරාගත් පුද්ගලයන්ගෙන් සැදුම්ලත් කැබිනට් මණ්ඩලයක සභාපතිත්වය දරන ජනාධිපතිවරයා ප්‍රමුඛ විධායක බලතල මගින් බව ද නව ව්‍යවස්ථාවේ සඳහන් වේ. ව්‍යවස්ථාදායක බලය ඇත්තේ පාර්ලිමේන්තුවට පමණි. අධිකරණය විධායකයෙන් සහ ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් ස්වාධීනයි.

කෙන්යාටා ජනාධිපති

කිබාකිගේ ධුර කාලය 2013 දී අවසන් වූ පසු, 2010 ව්‍යවස්ථාව සම්මත වීමෙන් පසු කෙන්යාව එහි පළමු මහ මැතිවරණය පැවැත්වීය. විපක්ෂ නායක රයිලා ඔඩිංගා විසින් පෙත්සමක් ඉදිරිපත් කිරීමට තුඩු දුන් මතභේදාත්මක මැතිවරණ ප්‍රතිඵලයකින් උහුරු කෙන්යාටා ජයග්‍රහණය කළේය. ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය මැතිවරණ ප්‍රතිඵල අනුමත කළ අතර කෙන්යාටා සිය ධුර කාලය ආරම්භ කළේ විලියම් රූටෝ නියෝජ්‍ය ජනාධිපති ලෙසිනි. මෙම තීන්දුව තිබියදීත්, ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සහ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයේ ප්‍රධානියා ජනාධිපතිවරයාගේ බලතල පරීක්ෂා කළ හැකි ප්‍රබල ආයතන ලෙස සැලකේ.

2017 දී කෙන්යාටා තවත් මතභේදාත්මක මැතිවරණයකින් දෙවන වරටත් බලයට පත් විය. ඔඩින්ගා නැවතත් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට ප්‍රතිඵල පෙත්සමක් ඉදිරිපත් කරමින්, ස්වාධීන මැතිවරණ හා සීමා නිර්ණ කොමිසම මැතිවරණ වැරදි ලෙස කළමනාකරණය කිරීම සහ කෙන්යාටා සහ ඔහුගේ පාර්ශවය වංචා කළ බවට චෝදනා කළේය. ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය මැතිවරණ ප්‍රතිඵල අවලංගු කළේ අප්‍රිකාවේ සුවිශේෂී තීන්දුවක් බවට පත් වූ අතර ජනාධිපතිවරණ ප්‍රතිඵල අවලංගු කළ ලෝකයේ ඉතා සුළු තීන්දුවක් බවට පත් විය. මෙම තීන්දුව ස්වාධීන ආයතනයක් ලෙස ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයේ ස්ථාවරය තහවුරු කළේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, කෙන්යාවේ ජනාධිපති ධූරය සඳහා දෙවන වටයේ මැතිවරන පැවති අතර, අක්‍රමිකතා සඳහන් කරමින් ඔඩිංගා සහභාගී වීම ප්‍රතික්ෂේප කිරීමෙන් පසුව කෙන්යාටා ජයග්‍රාහකයා බවට පත් විය.

2018 මාර්තු මාසයේදී, කෙන්යාටා සහ ඔහුගේ දිගුකාලීන ප්‍රතිවාදියා වූ ඔඩිංගා අතර ඓතිහාසික අතට අත දීමක් මගින් ආර්ථික වර්ධනය සහ ස්ථාවරත්වය වැඩි වීමත් සමඟ සංහිඳියාවේ කාල පරිච්ඡේදයක් සංඥා කළේය. 2019 සහ 2021 අතර, කෙන්යාවේ ව්‍යවස්ථාවේ ප්‍රධාන වෙනස්කම් ප්‍රවර්ධනය කිරීමට කෙන්යාටා සහ ඔඩිංගා ඒකාබද්ධ ප්‍රයත්නයන්, "බිල්ඩින් බ්‍රිජ්ස් ඉනිෂිටිව්" (බීබීඅයි) යනුවෙන් ලේබල් කරන ලද අතර, ඔවුන්ගේ ප්‍රයත්නයන් ඇතුළත් කිරීම වැඩිදියුණු කිරීම සහ රටේ ජයග්‍රාහකයින්-ගැනීමේ ක්‍රමය ජය ගැනීම බව පවසති. බොහෝ විට පශ්චාත් මැතිවරණ ප්‍රචණ්ඩත්වයට හේතු විය. BBI යෝජනාව මගින් ව්‍යවස්ථාදායක සහ විධායක ශාඛා පුළුල් කිරීම, නියෝජ්‍යවරුන් දෙදෙනෙකු සහ නිල විපක්ෂ නායකවරයෙකු සහිත අගමැතිවරයෙකු නිර්මාණය කිරීම, තේරී පත් වූ පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරුන් අතරින් කැබිනට් අමාත්‍යවරුන් තෝරා ගැනීම දක්වා ආපසු හැරවීම, 70 දක්වා පිහිටුවීම ඉල්ලා සිටියේය. නව මැතිවරණ කොට්ඨාශ, සහ පාර්ලිමේන්තුවට තේරී පත් නොවූ මන්ත්‍රීවරුන් 300ක් දක්වා එකතු කිරීම ("තහවුරු කිරීමේ ක්‍රියා" සැලැස්මක් යටතේ).

විවේචකයින් මෙය දුටුවේ දේශපාලන රාජවංශවලට විපාක දීමට සහ නියෝජ්‍ය ජනාධිපති විලියන් රූටෝගේ (ඊළඟ ජනාධිපති ධුරය සඳහා ඔඩිංගාගේ ප්‍රතිවාදියා) උත්සාහයන් මොට කිරීමට සහ ණය බරින් පෙළෙන රටට සුවිශේෂී වියදමක් දරා රජය පුම්බා ගැනීමේ අනවශ්‍ය ප්‍රයත්නයක් ලෙසය. අවසානයේදී, 2021 මැයි මාසයේදී, කෙන්යානු මහාධිකරණය BBI ව්‍යවස්ථා ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රයත්නය ව්‍යවස්ථා විරෝධී බව තීන්දු කළේය, මන්ද එය සැබවින්ම ජනප්‍රිය මුලපිරීමක් නොව එය රජයේ උත්සාහයක් විය. උසාවිය කෙන්යාටාගේ උත්සාහය දැඩි ලෙස විවේචනය කළේය, ඔහුට නඩු පැවරීමට, පුද්ගලිකව හෝ දෝෂාභියෝගයට හේතු දැක්වීය (BBI සම්මත කර ඇති පාර්ලිමේන්තුව එය කිරීමට ඉඩ නොතිබුණද). මෙම තීන්දුව කෙන්යාටා (ඉක්මනින් ධූරයෙන් ඉවත් වීමට) සහ ඔඩිංගා (ජනාධිපති ධුරය අපේක්ෂා කිරීමට අපේක්ෂා කරන) යන දෙපිරිසටම විශාල පරාජයක් ලෙස සැලකේ, නමුත් ඔඩිංගාගේ අනාගත ජනාධිපතිවරණ ප්‍රතිවාදියා වන රූටෝට එය ආශීර්වාදයක් විය. 2021 අගෝස්තු 20 දින, BBI ලේකම් කාර්යාලය විසින් අභියාචනය කරන ලද 2021 මැයි මස මහාධිකරණ තීන්දුව කෙන්යාවේ අභියාචනාධිකරණය නැවතත් තහවුරු කළේය.

රූටෝ සභාපතිත්වය

2022 අගෝස්තුවදී, නියෝජ්‍ය ජනාධිපති විලියම් රූටෝ ජනාධිපතිවරණයෙන් යන්තම් ජයග්‍රහණය කළේය. ඔහු 50.5% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගත්තේය. ඔහුගේ ප්‍රධාන ප්‍රතිවාදියා වූ රයිලා ඔඩිංගා 48.8% ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගත්තේය. 2022 සැප්තැම්බර් 13 දින, විලියම් රූටෝ කෙන්යාවේ පස්වන ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය.

භූගෝලය

කෙන්යාවේ Köppen දේශගුණික වර්ගීකරණ සිතියම

වර්ග කිලෝමීටර 580,367 (වර්ග සැතපුම් 224,081), කෙන්යාව ලොව 47 වැනි විශාලතම රට වේ (මැඩගස්කරයෙන් පසු). එය අක්ෂාංශ 5°N සහ 5°S අතරත් දේශාංශ 34° සහ 42°E අතරත් පිහිටයි. ඉන්දියන් සාගරයේ වෙරළ තීරයේ සිට, පහත් තැනිතලා මධ්‍යම කඳුකරයට නැඟී ඇති අතර ඒවා මහා රිෆ්ට් නිම්නය මගින් බෙදී ඇති අතර, වික්ටෝරියා විල අවට සහ නැඟෙනහිර දෙසින් සාරවත් සානුව දෙපස පිහිටා ඇත.

කෙන්යානු කඳුකරය අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම සාර්ථක කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන කලාපයකි. කෙන්යා කන්ද, මීටර් 5,199 (අඩි 17,057) ක උසකට ළඟා වන අතර ග්ලැසියර ඇති ස්ථානය යනු කෙන්යාවේ උසම ස්ථානය වන අතර මහාද්වීපයේ දෙවන උසම කඳු මුදුනයි: යි. කිලිමන්ජාරෝ කන්ද (මීටර් 5,895 හෝ අඩි 19,341) කෙන්යාවේ සිට ටැන්සානියානු දේශ සීමාවට දකුණින් දැකිය හැකිය.

දේශගුණය

කෙන්යාවේ දේශගුණය වෙරළ තීරයේ නිවර්තන කලාපයේ සිට රටෙහි උතුරු සහ ඊසානදිග ප්‍රදේශවල ශුෂ්ක දේශගුණය දක්වා වෙනස් වේ. මෙම ප්‍රදේශයට සෑම මසකම විශාල හිරු රශ්මියක් ලැබේ. එය සාමාන්‍යයෙන් ඉහළ උන්නතාංශවල අභ්‍යන්තරයේ රාත්‍රියේදී සහ උදේ පාන්දර සිසිල් වේ.

"දිගු වැසි" සමය මාර්තු/අප්‍රේල් සිට මැයි/ජුනි දක්වා පවතී. "කෙටි වැසි" සමය ඔක්තෝබර් සිට නොවැම්බර්/දෙසැම්බර් දක්වා සිදු වේ. වර්ෂාපතනය සමහර විට අධික වන අතර බොහෝ විට දහවල් සහ සවස් කාලයේ ඇද හැලෙයි. දේශගුණික විපර්යාස වර්ෂාපතන කාලපරිච්ඡේදයේ ස්වභාවික රටාව වෙනස් කිරීම, කෙටි වර්ෂාපතනයේ දිගුවක් ඇති කරයි, එය ගංවතුර ඇති කරයි, සහ නියඟ චක්‍රය සෑම වසර දහයක සිට වාර්ෂික සිදුවීම් දක්වා අඩු කිරීම, 2008-09 වැනි දැඩි නියඟ ඇති කරයි.

නිවර්තන වර්ෂාපතනයේ මෙම මාස පුරා උෂ්ණත්වය ඉහළ මට්ටමක පවතී. උණුසුම්ම කාලය පෙබරවාරි සහ මාර්තු වන අතර එය දිගු වැසි සමය දක්වා දිවෙන අතර ශීතලම කාලය අගෝස්තු මැද දක්වා ජූලි මාසයේදී පවතී.

වන ජීවී

කෙන්යාවේ මසායි මාරා ඇතුළු වනජීවී වාසස්ථාන සඳහා සැලකිය යුතු භූමි ප්‍රදේශයක් ඇත, එහිදී නිල් වනජීවී සහ අනෙකුත් බෝවිඩ් මහා පරිමාණ වාර්ෂික සංක්‍රමණයකට සහභාගී වේ. මාර ගඟ හරහා සංක්‍රමණය වීමට වල් මී මැස්සන් මිලියනයකට වඩා සහ සීබ්‍රා 200,000 ක් සහභාගී වේ.

අප්‍රිකාවේ "බිග් ෆයිව්" ක්‍රීඩා සතුන්, එනම් සිංහයා, දිවියා, මී හරකා, රයිනෝසිරස් සහ අලියා, කෙන්යාවේ සහ විශේෂයෙන් මසායි මාරාහි සොයාගත හැකිය. අනෙකුත් වන සතුන්, උරගයින් සහ පක්ෂීන්ගේ සැලකිය යුතු ජනගහනයක් රටේ ජාතික වනෝද්‍යාන සහ ක්‍රීඩා රක්ෂිතවල සොයාගත හැකිය. වාර්ෂික සත්ව සංක්‍රමණය ජුනි සහ සැප්තැම්බර් අතර සිදු වන අතර මිලියන ගණනක් සතුන් සහභාගී වන අතර වටිනා විදේශීය සංචාරක ආකර්ෂණයක් ඇත. වනජීවී සතුන් මිලියන දෙකක් අසල්වැසි ටැන්සානියාවේ සෙරෙන්ගෙටි සිට කෙන්යාවේ මසායි මාරා දක්වා කිලෝමීටර් 2,900 (සැතපුම් 1,802) දුරක්, නිරන්තර දක්ෂිණාවර්තව, ආහාර සහ ජල සැපයුම් සොයමින් සංක්‍රමණය වේ. මෙම සෙරෙන්ගෙටි සංක්‍රමණය වන වල්ඩීබීස්ට් අප්‍රිකාවේ ස්වභාවික පුදුම හත අතරට ලැයිස්තුගත කර ඇත.

කෙන්යාවේ 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 4.2/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 133 වැනි ස්ථානයට පත් විය.

රජය සහ දේශපාලනය

කෙන්යාව බහු-පක්ෂ පද්ධතියක් සහිත ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයකි. ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා මෙන්ම රජයේ ප්‍රධානියා ද වේ. විධායක බලය ක්‍රියාත්මක වන්නේ රජය විසිනි. ව්‍යවස්ථාදායක බලය රජයට සහ ජාතික සභාවට සහ සෙනෙට් සභාවට පැවරී ඇත. අධිකරණය විධායකයෙන් සහ ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් ස්වාධීනයි. විශේෂයෙන්ම හිටපු ජනාධිපති ඩැනියෙල් අරප් මෝයි ගේ පාලන සමය තුළ විධායකය වැඩි වැඩියෙන් අධිකරණයේ කටයුතුවලට මැදිහත් වීම ගැන කනස්සල්ල වැඩි වෙමින් පවතී.

ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් හි දූෂණ සංජානන දර්ශකයට (CPI) අනුව කෙන්යාවේ දූෂණ ඉහළ මට්ටමක පවතී, එය විවිධ රටවල රාජ්‍ය අංශයේ දූෂණයේ ව්‍යාප්තිය මැන බැලීමට උත්සාහ කරයි. 2019 දී, ජාතිය දර්ශකයේ රටවල් 180 න් 137 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර, ලකුණු 100 න් 28 ක් ලබා ගත්තේය. නමුත් කෙන්යානු රජයෙන් දූෂණය මැඩලීම සම්බන්ධයෙන් තරමක් වැදගත් වර්ධනයන් කිහිපයක් තිබේ, උදාහරණයක් ලෙස නව සහ ස්වාධීන ආචාර ධර්ම සහ දූෂණ විරෝධී කොමිසමක් (EACC) පිහිටුවීම.

1997 දී පවත්වන ලද මහා මැතිවරණයෙන් පසුව, කෙන්යාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව සමාලෝචනය කිරීමේ පනත, කෙන්යානු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ වඩාත් විස්තීර්ණ සංශෝධන සඳහා මග පෑදීම සඳහා ජාතික පාර්ලිමේන්තුව විසින් සම්මත කරන ලදී.

2002 දෙසැම්බරයේදී, කෙන්යාව ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සහ විවෘත මැතිවරණ පැවැත්වූ අතර, බොහෝ ජාත්‍යන්තර නිරීක්ෂකයින් විසින් එය නිදහස් හා සාධාරණ ලෙස විනිශ්චය කරන ලදී. 2002 මැතිවරණය කෙන්යාවේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී විකාශනයේ වැදගත් සන්ධිස්ථානයක් සනිටුහන් කළේ එම බලය නිදහසින් පසු රට පාලනය කළ කෙන්යාවේ අප්‍රිකානු ජාතික සංගමයෙන් (KANU) දේශපාලන පක්ෂවල සන්ධානයක් වන ජාතික දේදුන්න සන්ධානයට (NARC) සාමකාමීව මාරු විය. .

ම්වායි කිබාකි ගේ සභාපතිත්වය යටතේ, නව පාලක සභාගය ආර්ථික වර්ධනය උත්පාදනය කිරීම, දූෂණයට එරෙහිව සටන් කිරීම, අධ්‍යාපනය වැඩිදියුණු කිරීම සහ එහි ව්‍යවස්ථාව නැවත ලිවීම කෙරෙහි සිය උත්සාහයන් යොමු කිරීමට පොරොන්දු විය. මෙම පොරොන්දුවලින් කිහිපයක් ඉටු කර ඇත. නොමිලේ ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය ඇත. 2007 දී රජය විසින් ප්‍රකාශයක් නිකුත් කරමින් 2008 සිට ද්විතීයික අධ්‍යාපනයට විශාල සහනාධාරයක් ලබා දෙන බව ප්‍රකාශ කරන ලද අතර, සියලු උපකාරක ගාස්තු රජය විසින් පාදක කරනු ලැබේ.

2013 මැතිවරණය සහ නව රජය

නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ සහ තුන්වන වාරයක් සඳහා තරඟ කිරීම සඳහා වාර සීමාවන් මගින් ජනාධිපති කිබාකි තහනම් කිරීමත් සමඟ, නියෝජ්‍ය අගමැති උහුරු කෙන්යාටා නිලවරණයට ඉදිරිපත් විය. ඔහු 2013 මාර්තු මාසයේදී 50.51% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයකින් ජයග්‍රහණය කළේය.

2014 දෙසැම්බරයේදී ජනාධිපති කෙන්යාටා ආරක්ෂක නීති සංශෝධන පනත් කෙටුම්පතකට අත්සන් තැබූ අතර, සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වලින් ආරක්ෂා වීමට අවශ්‍ය යැයි නීතියේ ආධාරකරුවන් යෝජනා කළේය. විපක්ෂ දේශපාලනඥයන්, මානව හිමිකම් කණ්ඩායම් සහ බටහිර රටවල් නවයක් ආරක්ෂක පනත විවේචනය කරමින් තර්ක කළේ එය ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී නිදහස උල්ලංඝණය කරන බවයි. එක්සත් ජනපදයේ, එක්සත් රාජධානියේ, ජර්මනියේ සහ ප්‍රංශයේ ආන්ඩු ද නීතියේ විභව බලපෑම ගැන අනතුරු අඟවමින් සාමූහිකව මාධ්‍ය නිවේදනයක් නිකුත් කළහ. ජුබිලි සභාගය හරහා, පනත් කෙටුම්පත පසුව දෙසැම්බර් 19 දින ජාතික සභාවේදී දැඩි තත්වයන් යටතේ සම්මත කරන ලදී.

විදේශ සබඳතා

ජනාධිපති බැරැක් ඔබාමා නයිරෝබි හිදී, 2015 ජුලි

කෙන්යාව අප්‍රිකානු මහා විල් කලාපයේ ස්වහීලී භාෂාව කතා කරන සෙසු අසල්වැසියන් සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වයි. උගන්ඩාව සහ ටැන්සානියාව සමඟ සබඳතා සාමාන්‍යයෙන් ශක්තිමත් ය, ජාතීන් තුන නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව තුළ පොදු සාමාජිකත්වය හරහා ආර්ථික හා සමාජ ඒකාබද්ධතාවය සඳහා ක්‍රියා කරයි.

ඉස්ලාමීය කැරලිකරුවන්ට එරෙහිව යම් මිලිටරි සම්බන්ධීකරණයක් පැවතියද, සෝමාලියාව සමඟ සබඳතා ඓතිහාසිකව නොසන්සුන් විය. කෙන්යාව එක්සත් රාජධානිය සමඟ හොඳ සබඳතා පවත්වයි. කෙන්යාව යනු අප්‍රිකාවේ සහ පුළුල් ලෝකයේ වඩාත්ම ඇමරිකානු ගැති ජාතීන්ගෙන් එකකි.

2007 මැතිවරනයෙන් පසු ජනාධිපති කෙන්යාටා සහ නියෝජ්‍ය ජනාධිපති විලියම් රූටෝ යන දෙදෙනාටම ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණයේ නඩු විභාග දින 2013 දී සැලසුම් කර ඇති හෙයින්, එක්සත් ජනපද ජනාධිපති බැරැක් ඔබාමා 2013 මැද භාගයේ අප්‍රිකානු සංචාරය අතරතුර රටට නොපැමිණීමට තීරණය කළේය. පසුව ගිම්හානයේදී, කෙන්යාටා රුසියාවේ නැවතීමෙන් පසුව සහ ජනාධිපති ලෙස එක්සත් ජනපදයට නොපැමිණීමෙන් පසු ජනාධිපති ෂී ජින්පින්ග්ගේ ආරාධනයෙන් චීනයට ගියේය. 2015 ජූලි මාසයේදී ඔබාමා කෙන්යාවේ සංචාරයක නිරත වූ අතර, ධූරයේ සිටියදී එරටට පැමිණි පළමු ඇමරිකානු ජනාධිපතිවරයා වේ.

බ්‍රිතාන්‍ය හමුදා පුහුණු ඒකකය කෙන්යාව (BATUK) මහා රිෆ්ට් නිම්නයේ ශුෂ්ක සහ රළු භූමි ප්‍රදේශවල බ්‍රිතාන්‍ය පාබල බලඇණි පුහුණු කිරීම සඳහා යොදා ගනී.

සන්නද්ධ හමුදා

කෙන්යාවේ ආරක්ෂක හමුදා යනු කෙන්යාවේ සන්නද්ධ හමුදාවන්ය. කෙන්යා හමුදාව, කෙන්යාවේ නාවික හමුදාව සහ කෙන්යාවේ ගුවන් හමුදාව ජාතික ආරක්ෂක බලකායන් සමන්විත වේ. වත්මන් කෙන්යාවේ ආරක්ෂක හමුදා ස්ථාපිත කර ඇති අතර, එහි සංයුතිය 2010 කෙන්යාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 241 වගන්තියේ දක්වා ඇත; KDF 2012 කෙන්යාවේ ආරක්ෂක හමුදා පනත මගින් පාලනය වේ. කෙන්යාවේ ජනාධිපතිවරයා සියලු සන්නද්ධ හමුදාවන්හි සේනාධිනායකයා වේ.

ලොව පුරා සාම සාධක මෙහෙයුම් සඳහා සන්නද්ධ හමුදාවන් නිරතුරුව යොදවා ඇත. තවද, 2007 දෙසැම්බරයේ පැවති ජාතික මැතිවරණයෙන් පසුව සහ පසුව රට පුරා ඇති වූ ප්‍රචණ්ඩ ක්‍රියාවලින් පසුව, විමර්ශන කොමිෂන් සභාවක් වන වාකි කොමිසම එහි සූදානම පැසසුමට ලක් කළ අතර එය "තම රාජකාරිය හොඳින් ඉටු කර ඇති" බවට එය විනිශ්චය කළේය. මානව හිමිකම් උල්ලංඝණය කිරීම් සම්බන්ධයෙන් බරපතල චෝදනා එල්ල වී ඇති අතර, ඉතා මෑතක දී එල්ගොන් කන්ද ප්‍රදේශයේ සහ මැන්ඩෙරා මධ්‍යම දිස්ත්‍රික්කයේ ප්‍රති-කැරලිකාර මෙහෙයුම් සිදු කරන අතරතුරය.

රටේ බොහෝ රාජ්‍ය ආයතන මෙන්ම කෙන්යාවේ සන්නද්ධ හමුදාවන්ද දූෂණ චෝදනාවලින් කිලිටි වී ඇත. සන්නද්ධ හමුදාවන්ගේ මෙහෙයුම් සම්ප්‍රදායිකව "රාජ්‍ය ආරක්‍ෂාව" යන සර්වබලධාරී බ්ලැන්කට්ටුවෙන් වැසී ඇති බැවින්, දූෂණය මහජනයාගෙන් වසන් කර ඇති අතර, ඒ අනුව මහජන පරීක්ෂාවට හා කුප්‍රකට භාවයට යටත් නොවේ. මෙය මෑතකදී වෙනස් විය. කෙන්යානු ප්‍රමිතීන්ට අනුව පෙර නොවූ විරූ හෙළිදරව් කිරීම් වලදී, 2010 දී, බඳවා ගැනීම් සහ සන්නද්ධ පිරිස් වාහකයන් ප්‍රසම්පාදනය සම්බන්ධයෙන් දූෂණ පිළිබඳ විශ්වසනීය ප්‍රකාශයන් ඉදිරිපත් කරන ලදී. තවද, ඇතැම් ප්‍රසම්පාදන තීරණවල ප්‍රඥාව සහ විචක්ෂණභාවය ප්‍රසිද්ධියේ ප්‍රශ්න කර ඇත.

පරිපාලන අංශ

කෙන්යාව ආණ්ඩුකාරවරුන් විසින් මෙහෙයවනු ලබන අර්ධ ස්වයං පාලන ප්‍රාන්ත 47 කට බෙදා ඇත. මෙම ප්‍රාන්ත 47 කෙන්යාවේ පළමු පෙළ බෙදීම් සාදයි.

කෙන්යාවේ කුඩාම පරිපාලන ඒකක ස්ථාන ලෙස හැඳින්වේ. ස්ථාන බොහෝ විට මැතිවරණ වාට්ටු සමග සමපාත වේ. ස්ථාන සාමාන්‍යයෙන් නම් කර ඇත්තේ ඔවුන්ගේ මධ්‍යම ගම්/නගර අනුව ය. බොහෝ විශාල නගර ස්ථාන කිහිපයකින් සමන්විත වේ. සෑම ස්ථානයකටම රාජ්‍යය විසින් පත් කරන ලද ප්‍රධානියෙක් සිටී.

මැතිවරණ කොට්ඨාශ යනු මැතිවරණ උප කොට්ඨාශයක් වන අතර, සෑම ප්‍රාන්තයක්ම සම්පූර්ණ ඡන්ද කොට්ඨාශ ගණනකින් සමන්විත වේ. මැතිවරණ කොට්ඨාශ සමාලෝචනය කිරීම සඳහා 2010 දී අතුරු මායිම් කොමිසමක් පිහිටුවන ලද අතර එහි වාර්තාවේ අතිරේක මැතිවරණ කොට්ඨාශ 80 ක් නිර්මාණය කිරීමට නිර්දේශ කර ඇත. 2013 මැතිවරණයට පෙර, කෙන්යාවේ මැතිවරණ කොට්ඨාශ 210ක් තිබුණි.

මානව හිමිකම්

සමලිංගික ක්‍රියා කෙන්යාවේ නීතිවිරෝධී වන අතර වසර 14ක් දක්වා සිර දඬුවම් ලැබිය හැකිය, නමුත් රජය බොහෝ විට ඇස් වසාගෙන සමලිංගික පුද්ගලයන්ට නඩු පැවරීමෙන් වැළකී සිටියි.^[] Pew Research Center විසින් 2020 කරන ලද සමීක්ෂණයකට අනුව, කෙන්යානුවන්ගෙන් 83%ක් විශ්වාස කරන්නේ සමලිංගිකත්වය සමාජය විසින් පිළිගත යුතු නැති බවයි. 2015 දී ජනාධිපති බරක් ඔබාමා සමඟ ඒකාබද්ධ මාධ්‍ය හමුවක් අමතමින්, සමලිංගික අයිතිවාසිකම් සඳහා කෙන්යාවේ කැපවීම සහතික කිරීම ජනාධිපති කෙන්යාටා ප්‍රතික්ෂේප කළේ, "සමලිංගික අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ප්‍රශ්නය ඇත්ත වශයෙන්ම ප්‍රශ්නයක් නොවේ ... නමුත් අප විසින් කළ යුතු කරුණු කිහිපයක් තිබේ. අපි බෙදා නොගන්නා බව පිළිගන්නවා. අපේ සංස්කෘතිය, අපේ සමාජය පිළිගන්නේ නැහැ."

2008 නොවැම්බරයේදී, විකිලීක්ස් විසින් කෙන්යානු පොලිසිය විසින් නීති විරෝධී ලෙස මැර කල්ලි ඝාතනය කිරීම ලේඛනගත කරන ද ක්‍රයි ඔෆ් බ්ලඩ් වාර්තාවට පුළුල් ජාත්‍යන්තර අවධානයක් ගෙන ආවේය. වාර්තාවේ, කෙන්යාවේ මානව හිමිකම් පිළිබඳ ජාතික කොමිසම (KNCHR) ඔවුන්ගේ ප්‍රධාන සොයාගැනීම් "e)" හි වාර්තා කර ඇති අතර, බලහත්කාරයෙන් අතුරුදහන් කිරීම් සහ නීති විරෝධී ඝාතන දේශපාලන නායකත්වය සහ පොලිසිය විසින් අනුමත කරන ලද නිල ප්‍රතිපත්තියක් ලෙස පෙනී යන බව පවසමින්.

ආර්ථිකය

කෙන්යාවේ සාර්ව ආර්ථික දැක්ම පසුගිය දශක කිහිපය තුළ බොහෝ දුරට මාර්ග, දුම්රිය, ගුවන් සහ ජල ප්‍රවාහන යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති මෙන්ම තොරතුරු හා සන්නිවේදන තාක්‍ෂණයේ දැවැන්ත ආයෝජනවලින් ශක්තිමත් වර්ධනයක් පෙන්නුම් කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, මෙම වර්ධනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් පැමිණ ඇත්තේ ඉලක්කගත මූල්‍ය හා මූල්‍ය ක්‍රියාමාර්ග සහ දුර්වල කළමනාකරණය, දූෂණය, රාජ්‍ය මුදල් විශාල සොරකම්, අධි නීති සම්පාදනය සහ අකාර්යක්ෂම අධිකරණය හේතුවෙන් ක්ෂුද්‍ර ආර්ථික මට්ටමින් සාමාන්‍ය කෙන්යානු සාක්කුවලින් හරවා යැවූ මුදල් ප්‍රවාහයන් මගිනි. කුටුම්භ සහ කුඩා ව්‍යාපාර, විරැකියාව, ඌන විරැකියාව සහ විවිධ අංශ හරහා සාමාන්‍ය අසහනයයි. කෙන්යාව බිඳෙනසුලු රාජ්‍ය දර්ශකයේ රටවල් 178කින් 25 වන ස්ථානයේ දුර්වල ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර, 2019 හි ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර, ALERT කාණ්ඩයේ ස්ථානගත කර ඇත. 2014 දී, රටේ සාර්ව ආර්ථික දර්ශක නැවත පදනම් වූ අතර, දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය අඩු මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක තත්ත්වය දක්වා ඉහළට මාරු වීමට හේතු විය.

ඊට පටහැනිව ආන්ඩුව සහතික වුවද, කෙන්යානු ආන්ඩුව මේ වන විට බිඳ වැටී සිය මූල්‍ය වගකීම් ඉටු කිරීමට අරගල කරමින් සිටී. ජාතික සහ ප්‍රාන්ත මට්ටම් දෙකෙහිම කනිෂ්ඨ රජයේ සේවකයන් දැඩි ලෙස පීඩාවට පත්ව සිටින අතර ඔවුන්ගේ මාසික වැටුප්, ප්‍රතිලාභ සහ අඩු කිරීම් මාස හයක් හෝ ඊට වැඩි කාලයක් ලබාගෙන නොමැත. වාර්තාගත උද්ධමනය සහ ආහාර සහ අනෙකුත් මූලික භාණ්ඩවල ඉතා ඉහළ මිල ගණන් පිළිබිඹු නොකරන නිල දත්ත සමඟ විවිධ රාජ්‍ය ආයතනවලින් ආර්ථිකයේ තත්ත්වය පිළිබඳ පරස්පර විරෝධී දත්ත තිබේ.

කෙන්යාවේ මානව සංවර්ධන දර්ශකය (HDI) 0.555 (මධ්‍යම), ලෝකයේ 186 න් 145 ශ්‍රේණිගත කර ඇත. 2005 වන විට, කෙන්යානුවන්ගෙන් 17.7% ක් දිනකට ඩොලර් 1.25 කට වඩා අඩුවෙන් ජීවත් වූහ. 2017 හි, කෙන්යාව ලෝක බැංකුවේ ව්‍යාපාර කිරීමේ පහසුව තුළ 92 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර 2016 හි 113 වැනි ස්ථානයට පත් විය (රටවල් 190 කින්). වැදගත් කෘෂිකාර්මික අංශය අඩුම සංවර්ධිත සහ බොහෝ දුරට අකාර්යක්ෂම වන අතර, ආහාර සුරක්ෂිත සංවර්ධිත රටවල 3% ට වඩා අඩු ශ්‍රම බලකායට සාපේක්ෂව ශ්‍රම බලකායෙන් 75% ක් සේවය කරයි. කෙන්යාව සාමාන්‍යයෙන් මායිම් වෙළඳපොලක් හෝ ඉඳහිට නැගී එන වෙළඳපොලක් ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත, නමුත් එය අවම වශයෙන් සංවර්ධිත රටවල් වලින් එකක් නොවේ.

සංචාරක ව්‍යාපාරය, උසස් අධ්‍යාපනය සහ විදුලි සංදේශවල ශක්තිමත් කාර්ය සාධනය සහ කෘෂිකර්මාන්තයේ, විශේෂයෙන් වැදගත් තේ අංශයේ යහපත් පශ්චාත් නියඟ ප්‍රතිඵල හේතුවෙන් ආර්ථිකය බොහෝ ප්‍රසාරණය වී ඇත. කෙන්යාවේ ආර්ථිකය 2007 දී 7%කට වඩා වැඩි වූ අතර එහි විදේශ ණය විශාල වශයෙන් අඩු විය. 2007 දෙසැම්බරයේ මතභේදයට තුඩු දුන් ජනාධිපතිවරණයෙන් පසු රටම ගිලගත් අවුල් සහගත තත්ත්වයෙන් පසුව මෙය වහාම වෙනස් විය.

පසුගිය දශකය තුළ විදුලි සංදේශ සහ මූල්‍ය ක්‍රියාකාරකම් දැන් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 62%ක් සමන්විත වේ. දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 22% ක් තවමත් පැමිණෙන්නේ ශ්‍රම බලකායෙන් 75% ක් සේවයේ යොදවන (ආහාර සුරක්ෂිතතාව ලබා නොගත් ඌන සංවර්ධිත ආර්ථිකයන්ගේ ලක්ෂණයක්) විශ්වාස කළ නොහැකි කෘෂිකාර්මික අංශයෙනි. ජනගහනයෙන් කුඩා කොටසක් ආහාර ආධාර මත රඳා පවතී. කර්මාන්ත හා නිෂ්පාදන කුඩාම අංශය වන අතර එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 16% කි. සේවා, කර්මාන්ත සහ නිෂ්පාදන අංශ ශ්‍රම බලකායෙන් 25%ක් පමණක් සේවය කරන නමුත් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 75%ක් දායක වේ. කෙන්යාව AGOA යටතේ ඩොලර් මිලියන 400 කට වඩා වටිනා රෙදිපිළි අපනයනය කරයි.

නැඟෙනහිර අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම ලාභදායී සමාගම වන සෆාරිකොම් හි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අභාවයට ගිය කෙන්යා පෝස්ට් සහ විදුලි සංදේශ සමාගම වැනි රාජ්‍ය සංස්ථා පුද්ගලීකරනය, දැවැන්ත පුද්ගලික ආයෝජන හේතුවෙන් ඒවායේ පුනර්ජීවනයට හේතු වී ඇත.

2011 වන විට, බොහෝ දුරට සංචාරක ව්‍යාපාරය, විදුලි සංදේශන, ප්‍රවාහන, ඉදිකිරීම් සහ කෘෂිකර්මාන්තයේ ප්‍රකෘතිමත් වීම හේතුවෙන් අපේක්ෂිත 4-5% GDP වර්ධනයක් සමඟ ආර්ථික අපේක්ෂාවන් ධනාත්මක වේ. ලෝක බැංකුව 2012 දී 4.3% වර්ධනයක් ඇස්තමේන්තු කර ඇත.

කෙන්යාව, මානව සංවර්ධන දර්ශකයේ ප්‍රවණතා 1970-2010

1996 මාර්තු මාසයේදී, කෙන්යාවේ, ටැන්සානියාවේ සහ උගන්ඩාවේ ජනාධිපතිවරු නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව (ඊඒසී) නැවත ස්ථාපිත කළහ. EAC හි අරමුණු අතරට තීරුබදු සහ රේගු පාලන තන්ත්‍ර එකමුතු කිරීම, මිනිසුන්ගේ නිදහස් සංචලනය සහ කලාපීය යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කිරීම ඇතුළත් වේ. 2004 මාර්තු මාසයේදී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රටවල් තුන රේගු සංගමයේ ගිවිසුමකට අත්සන් තැබීය.

කෙන්යාවට එහි අසල්වැසියන්ට වඩා දියුණු මූල්‍ය සේවා අංශයක් ඇත. නයිරෝබි සුරැකුම්පත් හුවමාරුව (NSE) වෙළඳපල ප්‍රාග්ධනීකරණය අනුව අප්‍රිකාවේ 4 වන ස්ථානයට පත්ව ඇත. කෙන්යානු බැංකු පද්ධතිය කෙන්යාවේ මහ බැංකුව (CBK) විසින් අධීක්ෂණය කරනු ලැබේ. 2004 ජූලි අග වන විට, පද්ධතිය වාණිජ බැංකු 43 කින් (2001 දී 48 සිට පහළට) සහ උකස් සමාගම්, ඉතුරුම් සහ ණය සංගම් හතරක් සහ ප්‍රධාන විදේශ විනිමය කාර්යාංශය ඇතුළු බැංකු නොවන මූල්‍ය ආයතන කිහිපයකින් සමන්විත විය.

සංචාරක කර්මාන්තය

කෙන්යාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය කෘෂිකර්මාන්තයෙන් පසු විදේශ විනිමය ආදායමේ දෙවන විශාලතම මූලාශ්‍රය වේ. කෙන්යාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරයට අදාළ තොරතුරු පවත්වාගෙන යාමේ වගකීම කෙන්යාවේ සංචාරක මණ්ඩලය සතුය. ප්‍රධාන සංචාරක ආකර්ෂණ ස්ථාන වන්නේ ජාතික වනෝද්‍යාන 60 ක් සහ ක්‍රීඩා සංචිත හරහා ඡායාරූප සෆාරි ය. ලෝකයේ 7 වැනි පුදුමය ලෙස සැලකෙන මසායි මාරා හි වනජීවී සංක්‍රමණය අනෙකුත් ආකර්ෂණ ස්ථාන වේ; ඓතිහාසික මුස්ලිම් පල්ලි, සහ යටත් විජිත යුගයේ මොම්බාසා, මලින්දි සහ ලාමුහි බලකොටු; සුදු පැහැති කෙන්යාවේ කන්ද සහ මහා රිෆ්ට් නිම්නය වැනි කීර්තිමත් දර්ශන; කෙරිචෝ හි තේ වතු; තිකාහි කෝපි වතු; කිලිමන්ජාරෝ කන්දේ මායිම හරහා ටැන්සානියාවට මනරම් දසුනක්; සහ ඉන්දියානු සාගරයේ ස්වහීලී වෙරළ තීරයන්. විශාලතම සංචාරකයින්, ජර්මනිය සහ එක්සත් රාජධානියෙනි, ප්‍රධාන වශයෙන් වෙරළබඩ වෙරළ සහ ක්‍රීඩා සංචිත වෙත ආකර්ෂණය වේ, විශේෂයෙන්, ගිනිකොන දෙසින් වර්ග කිලෝමීටර් 20,808 (වර්ග සැතපුම් 8,034) පුළුල් නැගෙනහිර සහ ත්සාවෝ බටහිර ජාතික වනෝද්‍යානය.^[]

කෘෂිකර්මය

සේවා අංශයෙන් පසු කෙන්යාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට (GDP) දෙවැනි විශාලතම දායකත්වය සපයන්නේ කෘෂිකර්මයයි. 2005 දී, වන වගාව සහ මසුන් ඇල්ලීම ඇතුළු කෘෂිකර්මාන්තය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 24% ක් මෙන්ම වැටුප් රැකියාවලින් 18% ක් සහ අපනයන ආදායමෙන් 50% ක් විය. ප්‍රධාන මුදල් බෝග වන්නේ තේ, උද්‍යාන විද්‍යාත්මක නිෂ්පාදන සහ කෝපි ය. උද්‍යාන විද්‍යාත්මක නිෂ්පාදන සහ තේ ප්‍රධාන වර්ධන අංශ වන අතර කෙන්යාවේ සියලුම අපනයනවලින් වටිනාම අංශ දෙක වේ. බඩ ඉරිඟු වැනි ප්‍රධාන ආහාර ද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදනය තියුණු කාලගුණික උච්චාවචනයන්ට යටත් වේ. නිෂ්පාදන පහත වැටීම් නිසා වරින් වර ආහාර ආධාර අවශ්‍ය වේ - උදාහරණයක් ලෙස 2004 දී, කෙන්යාවේ එක් කඩින් කඩ නියඟයක් හේතුවෙනි.

අර්ධ ශුෂ්ක නිවර්තන කලාප සඳහා වන ජාත්‍යන්තර භෝග පර්යේෂණ ආයතනය (ICRISAT) විසින් මෙහෙයවන ලද සංගමයක් විසින් ගොවීන්ට බඩ ඉරිඟු වෙනුවට නව පරෙවි ප්‍රභේද විශේෂයෙන් වියළි ප්‍රදේශවල වගා කිරීමට යම් සාර්ථකත්වයක් ලබා ඇත. පරෙවි ඇට ඉතා නියඟයට ඔරොත්තු දෙන බැවින් වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර 650 (අඟල් 26) ට අඩු ප්‍රදේශවල වගා කළ හැක. අනුප්‍රාප්තික ව්‍යාපෘති මගින් දේශීය බීජ නිෂ්පාදනය සහ බෙදාහැරීම සහ අලෙවිය සඳහා කෘෂි වෙළඳ ජාලයේ වර්ධනය උත්තේජනය කිරීම මගින් රනිල කුලයට අයත් බෝග වාණිජකරණයට දිරිමත් විය. නිෂ්පාදකයන් තොග වෙළෙන්දන් හා සම්බන්ධ කිරීම ඇතුළත් වූ මෙම කාර්යය නයිරෝබි සහ මොම්බාසා හි දේශීය නිෂ්පාදකයන්ගේ මිල 20-25% කින් ඉහළ නැංවීමට උපකාරී විය. පරෙවි මුන් ඇට වාණිජකරණය වීම නිසා දැන් සමහර ගොවීන්ට ජංගම දුරකථනවල සිට ඵලදායී ඉඩම් සහ පශු සම්පත් දක්වා වත්කම් මිලදී ගැනීමට හැකි වන අතර ඔවුන්ට දරිද්‍රතාවයෙන් මිදීමට මංපෙත් විවර කරයි.

තේ, කෝපි, සිස්ල්, පයිරෙත්රම්, බඩ ඉරිඟු, සහ තිරිඟු අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම සාර්ථක කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන කලාපයක් වන සාරවත් උස්බිම් වල වගා කෙරේ. උතුරු හා නැගෙනහිර අර්ධ ශුෂ්ක සවානා ප්‍රදේශයේ පශු සම්පත් ප්‍රමුඛ වේ. පහත් බිම්වල පොල්, අන්නාසි, කජු, කපු, උක්, සිසල් සහ ඉරිඟු වගා කෙරේ. කෙන්යාව ආහාර සුරක්ෂිතතාව සහතික කළ හැකි කෘෂිකර්මාන්තයේ ආයෝජන මට්ටමට ළඟා වී නොමැති අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස දරිද්‍රතාවය (ජනගහනයෙන් 53% ක් දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වේ), ජනගහනයෙන් සැලකිය යුතු කොටසක් නිතිපතා කුසගින්නෙන් පෙළෙන අතර ආහාර මත දැඩි ලෙස රඳා පවතී. ආධාර. දුර්වල මාර්ග, ප්‍රමාණවත් නොවන දුම්රිය ජාලයක්, අඩු භාවිත ජල ප්‍රවාහනය සහ මිල අධික ගුවන් ප්‍රවාහනය බොහෝ දුරට ශුෂ්ක සහ අර්ධ ශුෂ්ක ප්‍රදේශ හුදකලා කර ඇති අතර අනෙකුත් ප්‍රදේශවල ගොවීන් බොහෝ විට වෙළඳපොළට ප්‍රවේශ විය නොහැකි නිසා කෙත්වල ආහාර කුණු වීමට තබයි. මෙය අවසන් වරට දක්නට ලැබුණේ 2011 අගෝස්තු සහ සැප්තැම්බර් මාසවල වන අතර, රතු කුරුස සංවිධානය විසින් කෙන්යාවේ මුලපිරීම සඳහා කෙන්යානුවන් පොළඹවන ලදී.

කෙන්යාවේ වාරිමාර්ග අංශය ආයතනික වර්ග තුනකට වර්ගීකරණය කර ඇත: ඒ කුඩා වතු හිමියන්ගේ යෝජනා ක්‍රම, මධ්‍යගතව කළමනාකරණය කරන ලද පොදු යෝජනා ක්‍රම සහ පුද්ගලික/වාණිජ්‍ය වාරිමාර්ග යෝජනා ක්‍රම.

කුඩා වතු හිමියන්ගේ යෝජනා ක්‍රම අයිති, සංවර්ධනය සහ කළමනාකරණය කරනු ලබන්නේ ජලය භාවිතා කරන්නන් හෝ ස්වයං උපකාරක කණ්ඩායම් ලෙස ක්‍රියාත්මක වන පුද්ගලයන් හෝ ගොවීන් කණ්ඩායම් විසිනි. සාමාන්‍යයෙන් හෙක්ටයාර 0.1-0.4 ක තනි හෝ කණ්ඩායම් ගොවිපලවල් මත වාරිමාර්ග සිදු කෙරේ. හෙක්ටයාර 47,000ක මුළු භූමි ප්‍රමාණය ආවරණය වන පරිදි කුඩා වතු වාරිමාර්ග යෝජනා ක්‍රම 3,000ක් පමණ ඇත. රටෙහි විශාල, මධ්‍යගතව කළමනාකරණය කරන ලද වාරි යෝජනා ක්‍රම හතක් ඇත, එනම් ම්වෙයා, බුරා, හලෝ, පර්කෙරා, බටහිර කැනෝ, බුන්යාලා සහ අහිරෝ, මුළු භූමි ප්‍රමාණය හෙක්ටයාර 18,200 ක් ආවරණය වන අතර සාමාන්‍යයෙන් එක් යෝජනා ක්‍රමයකට හෙක්ටයාර් 2,600 කි. මෙම යෝජනා ක්‍රම කළමනාකරණය කරනු ලබන්නේ ජාතික වාරිමාර්ග මණ්ඩලය විසින් වන අතර කෙන්යාවේ වාරිමාර්ග භූමි ප්‍රමාණයෙන් 18% ක් පමණ වේ. මහා පරිමාණ පෞද්ගලික වාණිජ ගොවිපළවල් හෙක්ටයාර 45,000ක් ආවරණය වන අතර, එය වාරි ඉඩම්වලින් 40%කි. ඔවුන් ඉහළ තාක්‍ෂණය භාවිත කරන අතර අපනයන වෙළෙඳපොළ සඳහා ඉහළ වටිනාකමකින් යුත් භෝග නිෂ්පාදනය කරයි, විශේෂයෙන්ම මල් සහ එළවළු.

කෙන්යාව ලොව 3 වැනි විශාලතම කැපූ මල් අපනයනය කරන්නා වේ. කෙන්යාවේ මල් ගොවිපල 127 න් අඩක් පමණ සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ නයිරෝබි නගරයට කිලෝමීටර් 90ක් වයඹ දෙසින් පිහිටි නයිවාෂා විල වටාය. ඔවුන්ගේ අපනයනය වේගවත් කිරීම සඳහා, නයිරෝබි ගුවන් තොටුපලේ මල් සහ එළවළු ප්‍රවාහනය සඳහා කැප වූ පර්යන්තයක් ඇත.

කර්මාන්තය සහ නිෂ්පාදනය

නයිරෝබි හි KENCOM නිවසෙහි (දකුණේ) කෙන්යාවේ කොමර්ෂල් බැංකු කාර්යාලය

කෙන්යාව අඩු මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක් වුවද, නිෂ්පාදනය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 14% ක් වන අතර, කාර්මික ක්‍රියාකාරකම් නයිරෝබි, මොම්බාසා සහ කිසුමු යන විශාලතම නාගරික මධ්‍යස්ථාන තුන වටා සංකේන්ද්‍රණය වී ඇති අතර ධාන්‍ය ඇඹරීම වැනි ආහාර සැකසුම් කර්මාන්ත මගින් ආධිපත්‍යය දරයි. ඊට අමතරව බියර් නිෂ්පාදනය, උක් තලා දැමීම සහ පාරිභෝගික භාණ්ඩ නිෂ්පාදනය සිදු කරයි.

කෙන්යාවේ සිමෙන්ති නිෂ්පාදන කර්මාන්තයක් ද ඇත. කෙන්යාවේ තෙල් පිරිපහදුවක් ඇති අතර එය ප්‍රධාන වශයෙන් දේශීය වෙළඳපොළ සඳහා ආනයනය කරන ලද බොරතෙල් පෙට්‍රෝලියම් නිෂ්පාදන බවට පත් කරයි. මීට අමතරව, ජුවා කාලි ලෙස පොදුවේ හැඳින්වෙන සැලකිය යුතු සහ ව්‍යාප්ත වන අවිධිමත් අංශයක් කුඩා පරිමාණයේ ගෘහ භාණ්ඩ, වාහන අමතර කොටස් සහ ගොවිපල උපකරණ නිෂ්පාදනය කරයි.

එක්සත් ජනපද රජයේ අප්‍රිකානු වර්ධන සහ අවස්ථා පනතේ (AGOA) ප්‍රතිලාභීන් අතරට කෙන්යාව ඇතුළත් කිරීම මෑත වසරවලදී නිෂ්පාදනයට තල්ලුවක් ලබා දී ඇත. AGOA 2000 දී ක්‍රියාත්මක වූ දා සිට, එක්සත් ජනපදයට කෙන්යාවේ ඇඳුම් අලෙවිය US$44 සිට US$270 (2006) දක්වා වැඩි විය. නිෂ්පාදනය ශක්තිමත් කිරීම සඳහා වූ අනෙකුත් මුලපිරීම්, ප්‍රාග්ධන උපකරණ සහ අනෙකුත් අමුද්‍රව්‍යවල තීරුබදු ඉවත් කිරීම ඇතුළුව නව රජයේ හිතකර බදු ක්‍රියාමාර්ග වේ.

ප්‍රවාහනය

රට තුළ තාර දැමූ සහ නොදැමූ මාර්ග පුළුල් ජාලයක් ඇත. කෙන්යාවේ දුම්රිය පද්ධතිය අසල්වැසි උගන්ඩාව සමඟ සම්බන්ධ කරමින් ජාතියේ වරායන් සහ ප්‍රධාන නගර සම්බන්ධ කරයි. ගුවන් තොටුපළවල් 15 ක් ඇත.

බලශක්තිය

කෙන්යාවේ විදුලි සැපයුමේ විශාලතම කොටස ලැබෙන්නේ භූ තාප ශක්තියෙන්, පසුව ඉහළ ටානා ගඟ දිගේ වේලිවල ජල විදුලි මධ්‍යස්ථාන මෙන්ම බටහිරින් ටර්ක්වෙල් ගෝර්ජ් වේල්ලයි. වෙරළ තීරයේ පෙට්‍රෝලියම් වලින් ක්‍රියාත්මක වන කම්හලක්, ඔල්කාරියාහි (නයිරෝබි අසල) භූතාපජ පහසුකම් සහ උගන්ඩාවෙන් ආනයනය කරන ලද විදුලිය ඉතිරි සැපයුම වේ. ඉතියෝපියාවෙන් මෙගාවොට් 2,000 ක විදුලි රැහැනක් අවසන් වෙමින් පවතී.

කෙන්යාවේ ස්ථාපිත ධාරිතාව 2001 සහ 2003 අතර මෙගාවොට් 1,142 සිට 2016 දී 2,341 දක්වා වැඩි විය. කෙන්යා පවර් සමාගම නමින් 1997 දී පිහිටුවන ලද රජය සතු කෙන්යාවේ විදුලි උත්පාදන සමාගම (KenGen) විදුලි ජනනය හසුරවන අතර රට තුළ විදුලි සම්ප්‍රේෂණ සහ බෙදා හැරීමේ පද්ධතිය හසුරුවන්නේ කෙන්යා පවර් විසිනි. නියඟය ජල ප්‍රවාහය අඩු කරන විට විදුලිය හිඟය වරින් වර සිදු වේ. බලශක්ති ප්‍රමාණවත් වීම සඳහා, කෙන්යාව සුළං බලය සහ සූර්ය බලශක්තිය (එක් එක් මෙගාවොට් 300කට වඩා වැඩි) ස්ථාපනය කර ඇති අතර, 2027 වන විට න්‍යෂ්ටික බලාගාරයක් ඉදිකිරීමට ඉලක්ක කරයි.

කෙන්යාව තුර්කානාහි තෙල් නිධි ඔප්පු කර ඇත. Tullow Oil සමාගම ඇස්තමේන්තු කරන්නේ රටේ තෙල් සංචිතය බැරල් බිලියනයක් පමණ වන බවයි. තවත් සංචිත තිබේද යන්න නිශ්චය කිරීම සඳහා ගවේෂණය තවමත් අඛණ්ඩව සිදුවෙමින් පවතී. කෙන්යාව දැනට සියලුම බොරතෙල් අවශ්‍යතා ආනයනය කරයි. එයට උපායමාර්ගික සංචිත නොමැති අතර කර්මාන්ත රෙගුලාසි යටතේ අවශ්‍ය තෙල් අලෙවිකරුවන්ගේ දින 21 තෙල් සංචිත මත පමණක් රඳා පවතී. ජාතික ආනයන බිලෙන් 20% සිට 25% දක්වා ප්‍රමාණයක් ඛනිජ තෙල් වේ.

චීන ආයෝජන සහ වෙළඳාම

කෙන්යාවේ චීන තානාපති Liu Guangyuan විසින් කෙන්යාවේ Capital FM වෙබ් අඩවියේ ප්‍රකාශිත අදහස් දැක්වීම්, කෙන්යාටා 2013 බීජිං වෙත ගිය අවස්ථාවේදී, කෙන්යාවේ චීන ආයෝජනය කෙන්යාවේ විශාලතම සෘජු ආයෝජන ප්‍රභවය නියෝජනය කරමින් ඩොලර් මිලියන 474 දක්වා ළඟා විය. සහ ද්විපාර්ශ්වික වෙළඳාම 2012 දී ඩොලර් බිලියන 2.84 දක්වා ළඟා විය.

ජනාධිපති කාර්යාලයේ ප්‍රකාශයකට අනුව කෙන්යාටා කෙන්යානු ව්‍යාපාරිකයින් 60 දෙනෙකු සමඟ සංචාරය කරන අවස්ථාවේදී [සහ බලාපොරොත්තු වූ] දකුණු කෙන්යාවේ සිට සැලසුම් කර ඇති ඩොලර් බිලියන 2.5 ක දුම්රිය මාර්ගයක් සඳහා සහ මොම්බාසා වරාය අසල්වැසි උගන්ඩාවට මෙන්ම ඩොලර් බිලියන 1.8 කට ආසන්න වේල්ලක් ලබා ගැනීමට චීනයෙන් සහාය ලබා ගත්තේය.

ඕස්ට්‍රේලියාවේ මූලික සම්පත් වලට අනුබද්ධිත බේස් ටයිටේනියම්, එහි ප්‍රථම ප්‍රධාන ඛනිජ තොගය චීනය වෙත නැව්ගත කරන ලදී. ඉල්මනයිට් ටොන් 25,000ක් පමණ කෙන්යාවේ කිලිෆි වෙරළබඩ නගරයට ඔබ්බෙන් ධජය නිකුත් කරන ලදී. පළමු නැව්ගත කිරීම මගින් කෙන්යාවේ ඉපැයීම් වලින් KSh. බිලියන15 – 20 පමණ ඉපයීමට බලාපොරොත්තු විය. 2014 දී, චීනයේ නයිරෝබි සිට මොම්බාසා දක්වා වූ කොන්ත්‍රාත්තු සහිත දුම්රිය ව්‍යාපෘතිය ඉඩම් අත්පත් කර ගැනීම සඳහා වන්දි ගෙවීමේ ආරවුලක් හේතුවෙන් අත්හිටුවන ලදී.

2030 දැක්ම (Vision 2030)

2007 දී, කෙන්යානු රජය විෂන් 2030 එළිදැක්වූ අතර එය 2030 වන විට Asian Economic Tigers සංවිධානයට සමාන ලීගයට රට පත් කරනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන ආර්ථික සංවර්ධන වැඩසටහනකි. විෂන් 2030 හි ප්‍රධාන සංවර්ධන ගැටළුවක් වූයේ අධීක්ෂණ අසාර්ථක වීමයි. දේශගුණික සහ සංවර්ධන දැනුම ජාලයේ සහාය ඇතිව සංවර්ධනය කරන ලද පිටු 200 ක ක්‍රියාකාරී සැලැස්ම, 'අඩු කාබන් දේශගුණික ප්‍රත්‍යස්ථ සංවර්ධන මාවතක්' සඳහා කෙන්යාවේ රජයේ දැක්ම සකසයි. 2013 මාර්තු මාසයේ දියත් කිරීමේ දී සැලසුම්, ජාතික සංවර්ධන සහ දැක්ම 2030 අමාත්‍යාංශයේ ලේකම්වරයා අවධාරණය කළේ ඉදිරි මාසවලදී දියත් කිරීමට නියමිත නව මධ්‍ය කාලීන සැලැස්මේ දේශගුණය කේන්ද්‍රීය කාරණයක් වනු ඇති බවයි. මෙය ක්‍රියාකාරී සැලැස්ම සඳහා සෘජු සහ ශක්තිමත් බෙදාහැරීමේ රාමුවක් නිර්මාණය කරන අතර දේශගුණික විපර්යාස ආර්ථිකය පුරා ප්‍රශ්නයක් ලෙස සැලකීම සහතික කරයි. තවද, ව්‍යාපාරික-සාමාන්‍ය තත්වයට සාපේක්ෂව සහ එහි තිරසාර සංවර්ධන න්‍යාය පත්‍රය සහ ජාතික තත්වයන්ට අනුකූලව, 2030 වන විට හරිතාගාර වායු සියයට 32 කින් අඩු කිරීමට කැපවී සිටින කෙන්යාව විසින් යාවත්කාලීන කරන ලද, වඩාත් අභිලාෂකාමී NDC 2020 දෙසැම්බර් 24 දින ඉදිරිපත් කරන ලදී.

ආර්ථික සාරාංශය
GDP	ඇ.ඩො. බිලියන 41.84 ක වෙළඳපල මිල (2012). ඇ.ඩො. බිලියන 76.07 (මිලදී ගැනීමේ බලය සමානාත්මතාවය, 2012) නිල GDP සංඛ්‍යාලේඛනවල කොටසක් ලෙස කිසිවිටෙක ගණන් නොගන්නා අවිධිමත් ආර්ථිකයක් පවතී.
වාර්ෂික වර්ධන වේගය	5.1% (2012)
ඒක පුද්ගල ආදායම	ඒක පුද්ගල ආදායම (PPP)= ඇ.ඩො. 1,800
කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන	තේ, කෝපි, ඉරිඟු, තිරිඟු, උක්, පළතුරු, එළවළු, කිරි නිෂ්පාදන, හරක් මස්, ඌරු මස්, කුකුළු මස්, බිත්තර
කර්මාන්ත	කුඩා පරිමාණ පාරිභෝගික භාණ්ඩ (ප්ලාස්ටික්, ගෘහ භාණ්ඩ, බැටරි, රෙදිපිළි, ඇඳුම්, සබන්, සිගරට්, පිටි), කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන, ගෙවතු වගාව, තෙල් පිරිපහදු කිරීම; ඇලුමිනියම්, වානේ, ඊයම්; සිමෙන්ති, වාණිජ නැව් අලුත්වැඩියා, සංචාරක

2012 දී වෙළඳාම
අපනයන	ඇ.ඩො. බිලියන 5.942	තේ, කෝපි, ගෙවතු වගා නිෂ්පාදන, ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදන, සිමෙන්ති, මාළු
ප්‍රධාන වෙලඳපොලවල්	උගන්ඩාව 9.9%, ටැන්සානියාව 9.6%, නෙදර්ලන්තය 8.4%, එක්සත් රාජධානිය, 8.1%, එක්සත් ජනපදය 6.2%, ඊජිප්තුව 4.9%, කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය 4.2% (2012)
ආනයන	ඇ.ඩො. බිලියන 14.39	යන්ත්‍රෝපකරණ සහ ප්‍රවාහන උපකරණ, ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදන, මෝටර් වාහන, යකඩ සහ වානේ, දුම්මල සහ ප්ලාස්ටික්
ප්‍රධාන සැපයුම්කරුවන්	චීනය 15.3%, ඉන්දියාව 13.8%, එ.අ.එමීර් 10.5%, සෞදි අරාබිය 7.3%, දකුණු අප්‍රිකාව 5.5%, ජපානය 4.0% (2012)

තෙල් ගවේෂණය

තුර්කානා විල තුර්කානා ප්‍රාන්තයට මායිම් වේ.

කෙන්යාව තුර්කානා ප්‍රාන්තයේ තෙල් නිධි ඇති බවට ඔප්පු කර ඇත. ඇන්ග්ලෝ-අයර්ලන්ත තෙල් ගවේෂණ සමාගමක් වන Tullow Oil තෙල් ගවේශණය කර දී ඇති නමුත් එහි වාණිජ ශක්‍යතාව සහ පසුව නිෂ්පාදනය තහවුරු කිරීමට වසර තුනක් පමණ ගත වනු ඇති බව ජනාධිපති ම්වායි කිබාකි 2012 මාර්තු 26 දින නිවේදනය කළේය.

2006 මුල් භාගයේදී, චීන ජනාධිපති හු ජින්ටාඕ, චීනයේ ශීඝ්‍රයෙන් ව්‍යාප්ත වන ආර්ථිකය වෙත අප්‍රිකාවේ ස්වභාවික සම්පත් ගලා ඒම සඳහා සැලසුම් කරන ලද ගනුදෙනු මාලාවක කොටසක් වන, කෙන්යාව සමඟ තෙල් ගවේෂණ ගිවිසුමක් අත්සන් කළේය.

චීනයේ රාජ්‍ය පාලිත අක්වෙරළ තෙල් හා ගෑස් සමාගමක් වන CNOOC හට සුඩානයේ මායිම්වල සහ ඊසානදිග පළාතේ මතභේදයට තුඩු දී ඇති සෝමාලියාව සමඟ සහ වෙරළබඩ ජලයේ දේශසීමාවේ ප්‍රථම ගවේෂණාත්මක ළිං හෑරීමට පටන් ගෙන ඇති කෙන්යාවේ තෙල් අපේක්ෂා කිරීමට ගනුදෙනුව ඉඩ ලබා දුන්නේය. සොයාගත් තෙල් සංචිත පිළිබඳ විධිමත් ඇස්තමේන්තු තිබේ.

දූෂණයට එරෙහිව පියවර

2017 දී කෙන්යාව තනි භාවිත ප්ලාස්ටික් බෑග් තහනම් කළේය. ජාතික පරිසර අධිකාරියට අනුව, මහජනතාවගෙන් 80% ක් මෙම තහනම පිළිපැදී ඇත. පසුව, 2020 දී, එක් වරක් භාවිතා කරන ප්ලාස්ටික් තහනම උද්‍යාන සහ වනාන්තර ඇතුළු ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවලට ව්‍යාප්ත කරන ලදී.

2023 ජූලි මාසයේදී සම්මත කරන ලද නීතියක් මගින් සමාගම් විසින් තනි තනිව හෝ සාමූහික යෝජනා ක්‍රම හරහා කෙන්යානු වෙළඳපොළට හඳුන්වා දෙන නිෂ්පාදන නිසා සිදුවන පරිසර දූෂණය සහ පාරිසරික බලපෑම සක්‍රීයව අවම කිරීමට නියෝග කරයි. පෙර භාවිතාවන් මෙන් නොව, ව්‍යාපාර දැන් අපද්‍රව්‍ය එකතු කිරීමේ සහ ප්‍රතිචක්‍රීකරණ මුලපිරීම් වලට සහභාගී වීමට බැඳී සිටී. ඒ 2018 දී රජය විසින් පිහිටුවන ලද Petco මුලපිරීම නිසාය.

ළමා ශ්‍රමය සහ ගණිකා වෘත්තිය

මසායි ජනතාව. මසායි කෙන්යාවේ සහ ටැන්සානියාවේ ජීවත් වේ.

ළමා ශ්‍රමය කෙන්යාවේ, විශේෂයෙන්ම කෘෂිකර්මාන්තයේ බහුලව දක්නට ලැබේ. 2006 දී, UNICEF ඇස්තමේන්තු කළේ මාලින්ඩි, මොම්බාසා, කිලිෆි සහ ඩයනි යන වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල ගැහැණු ළමයින්ගෙන් 30% ක් දක්වා ගණිකා වෘත්තියට යටත් වන බවයි. කෙන්යාවේ බොහෝ ගණිකාවන් වයස අවුරුදු 9-18 වේ. ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය හා ළමා කටයුතු අමාත්‍යාංශය 2009 වසරේ ළමා ආරක්ෂක නිලධාරීන් 400ක් සේවයේ යොදවා ඇත. ළමා ශ්‍රමිකත්වයට හේතු ලෙස දරිද්‍රතාවය, අධ්‍යාපනයට ප්‍රවේශය නොමැතිකම සහ දුර්වල රාජ්‍ය ආයතන ඇතුළත් වේ. කෙන්යාව විසින් කර්මාන්තවල ශ්‍රම පරීක්ෂාව පිළිබඳ සම්මුතිය අංක 81 සහ කෘෂිකර්මාන්තයේ ශ්‍රම පරීක්ෂාව පිළිබඳ සම්මුතිය අංක 129 අනුමත කර ඇත.

ක්ෂුද්‍ර මූල්‍ය

ආයතන 20කට වැඩි ප්‍රමාණයක් මහා පරිමාණයෙන් ව්‍යාපාර ණය, නිශ්චිත කෘෂිකාර්මික ණය, අධ්‍යාපන ණය සහ වෙනත් අරමුණු සඳහා ණය ලබා දෙයි. මීට අමතරව,

හදිසි ණය, පොලී අනුපාත සම්බන්ධයෙන් වඩා මිල අධික, නමුත් ඉක්මනින් ලබා ගත හැක
කුඩා කණ්ඩායම් සඳහා කණ්ඩායම් ණය (සාමාජිකයින් හතර සිට පහ දක්වා) සහ විශාල කණ්ඩායම් (සාමාජිකයින් 30 දක්වා)
කාන්තා ණය, කාන්තා කණ්ඩායම් සඳහා ද ලබා ගත හැකිය

ආසන්න වශයෙන් කෙන්යානුවන් මිලියන 40 න් මිලියන 14 කට පමණ විධිමත් ණය අයදුම් කිරීමේ සේවා හරහා මූල්‍ය සේවා ලබා ගැනීමට නොහැකි වන අතර අතිරේක මිලියන 12 කට මූල්‍ය සේවා ආයතන වෙත ප්‍රවේශයක් නොමැත. තවද, කෙන්යානුවන් මිලියනයක් මූල්‍ය ආධාර ලබා ගැනීම සඳහා අවිධිමත් කණ්ඩායම් මත රඳා සිටිති.

මෙම ගැටලුව අවම කිරීම සඳහා, 2007 දී Vodafone සහ Safaricom විසින්, ජාත්‍යන්තර සංවර්ධනය සඳහා එක්සත් රාජධානියේ රජයේ දෙපාර්තමේන්තුව විසින් පිහිටුවන ලද මූල්‍ය ගැඹුරු කිරීමේ අභියෝග අරමුදල් තරඟයේ සහයෝගීතාවයෙන් M-Pesa ජංගම බැංකු සේවාව දියත් කරන ලදී. M-Pesa පරිශීලකයින්ට තැන්පත් කිරීමට, ආපසු ගැනීමට, මුදල් මාරු කිරීමට, භාණ්ඩ හා සේවා සඳහා ගෙවීමට (Lipa na M-Pesa), ණය සහ ඉතුරුම් වෙත ප්‍රවේශ වීමට ඉඩ සලසයි. සියල්ල ජංගම උපාංගයක් සමඟින්, දරිද්‍රතාවයේ සිටින මිලියන ගණනක් වූ කෙන්යානුවන්ට ඩිජිටල් ගනුදෙනු සඳහා ප්‍රවේශය ලබා දී ඇත.

ජනවිකාසය

සාම්ප්‍රදායික ඇඳුමින් සැරසුණු බන්ටු කිකුයු කාන්තාවක්

ජනගහනය
වසර	මිලියන
1948	5.4
1962	8.3
1969	10.9
2000	31.4
2021	53

2017 ජනවාරි මාසයේදී කෙන්යාවේ ජනගහනය මිලියන 48ක් පමණ විය. රටේ තරුණ ජනගහනයක් සිටින අතර, ශීඝ්‍ර ජනගහන වර්ධනය හේතුවෙන් වයස අවුරුදු 30ට අඩු ජනගහනයෙන් 73%ක්, පසුගිය ශතවර්ෂයේ මිලියන 2.9 සිට මිලියන 40 දක්වා වැඩි විය.

නයිරෝබි යනු ලොව විශාලතම මුඩුක්කු වලින් එකක් වන කිබෙරා හි නිවහනයි. නගරයේ පැල්පත් 170,000 සහ මිලියනයක් අතර ජනතාවක් සිටින බවට විශ්වාස කෙරේ. උතුරේ ඩඩාබ් හි UNHCR කඳවුරේ 500,000 ක් පමණ වාසය කරයි.

ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්

කෙන්යාවේ අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන වාර්ගික සහ භාෂාමය කණ්ඩායම් බොහොමයක් ඇතුළත් විවිධ ජනගහනයක් ඇත. කෙන්යානු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් පිළිබඳ නිල ලැයිස්තුවක් නොමැති වුවද, රටේ සංගණනයේ වාර්තා කර ඇති ජනවාර්ගික කාණ්ඩ සහ උප කාණ්ඩ ගණන කාලයත් සමඟ සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් වී ඇති අතර, 1969 දී 42 සිට 2019 දී 120 දක්වා පුළුල් විය. බොහෝ පදිංචිකරුවන් බන්ටස් (60%) හෝ නිලෝට්ස් (30%) වේ. අරාබිවරුන්, ඉන්දියානුවන් සහ යුරෝපීයයන් මෙන් කුෂිටික් කණ්ඩායම් ද කුඩා වාර්ගික සුළුතරයක් සාදයි.

කෙන්යාවේ ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන කාර්යාංශයට (KNBS) අනුව, 2019 දී, කෙන්යාවේ මුළු ජනගහනය 47,564,296 කි. විශාලතම ස්වදේශික ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වූයේ කිකුයු (8,148,668), ලුහියා (6,823,96), කලෙන්ජින් (6,358,113), ලුඕ (5,066,966), කම්බා (4,663,910), සෝමාලි (2,780,502), කිසි (2,703,235), මිජිකෙන්ද (2,488,691), මෙරු (1,975,869), මසායි (1,189,522), සහ තුර්කානා (1,016,174). කෙන්යාවේ ඊසානදිග පළාත, කලින් NFD ලෙස හැඳින්වූ අතර, ප්‍රධාන වශයෙන් ස්වදේශික ජනවාර්ගික සෝමාලියන් වාසය කරයි. විදේශීය මුල් බැසගත් ජනගහන අතරට අරාබි, ආසියානු සහ යුරෝපීය අයත් වේ.

භාෂා

කෙන්යාවේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් සාමාන්‍යයෙන් ඔවුන්ගේම ප්‍රජාවන් තුළ ඔවුන්ගේ මව් භාෂා කතා කරයි. ඉංග්‍රීසි සහ ස්වහීලී යන නිල භාෂා දෙක වෙනත් ජනගහණයන් සමඟ සන්නිවේදනය සඳහා විවිධ ප්‍රමාණවලින් චතුර ලෙස භාවිතා වේ. ඉංග්‍රීසි වාණිජ, පාසල් අධ්‍යාපනය සහ රජයේ බහුලව කතා කරයි. අර්ධ නාගරික සහ ග්‍රාමීය වැසියන් බහුභාෂා භාවිතය අඩුයි, ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල බොහෝ දෙනෙක් ඔවුන්ගේ මව් භාෂාව පමණක් කතා කරති.

බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි මූලික වශයෙන් කෙන්යාවේ භාවිතා වේ. මීට අමතරව, විශේෂිත දේශීය උපභාෂාවක් වන කෙන්යානු ඉංග්‍රීසි, රටේ සමහර ප්‍රජාවන් සහ පුද්ගලයන් විසින් භාවිතා කරනු ලබන අතර, කිස්වාහිලී සහ කිකූයූ වැනි දේශීය බන්ටු භාෂාවන්ගෙන් ව්‍යුත්පන්න වූ එයට අනන්‍ය වූ ලක්ෂණ අඩංගු වේ. එය යටත් විජිතකරණයේ සිට වර්ධනය වෙමින් පවතින අතර ඇමරිකානු ඉංග්‍රීසියේ ඇතැම් අංග ද අඩංගු වේ. ෂෙන්ග් යනු සමහර නාගරික ප්‍රදේශවල කතා කරන කිස්හීහිලී භාෂාව පදනම් කරගත් කැන්ට් වර්ගයකි. මූලික වශයෙන් ස්වහීලී සහ ඉංග්‍රීසි මිශ්‍රණයක්, එය භාෂාමය කේත මාරු කිරීමේ උදාහරණයකි.

කෙන්යාවේ භාෂා 69ක් කතා කරයි. බොහෝමයක් පුළුල් භාෂා පවුල් දෙකකට අයත් වේ: නයිජර්-කොංගෝ (බන්ටු ශාඛාව) සහ නිලෝ-සහරන් (නිලෝටික් ශාඛාව), පිළිවෙලින් රටේ බන්ටු සහ නිලෝටික් ජනගහනයෙන් කථා කරයි. කුෂිටික් සහ අරාබි ජනවාර්ගික සුළුතරයන් වෙනම ඇෆ්‍රොඒෂියටික් පවුලට අයත් භාෂා කතා කරන අතර ඉන්දියානු සහ යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් ඉන්දු-යුරෝපීය පවුලේ භාෂා කතා කරයි.

නාගරික මධ්‍යස්ථාන


ස්ථානය	ජනගහණය	ස්ථානය	ජනගහණය
1	4 397 073	11	172 569
2	1 208 333	12	163 399
3	570 674	13	162 174
4	490 120	14	156 041
5	475 716	15	136 351
6	397 957	16	119 859
7	323 881	17	114 718
8	251 407	18	112 417
9	198 444	19	107 227
10	194 342	20	102 323

ආගම්

මොම්බාසා හි ශුද්ධාත්මයාණන් රෝමානු කතෝලික ආසන දෙව්මැදුර

බොහෝ කෙන්යානුවන් ක්‍රිස්තියානිය (85.5%; 53.9% රෙපරමාදු සහ 20.6% රෝමානු කතෝලික). නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලියට කෙන්යාවේ සහ අවට රටවල මිලියන 3ක් අනුගාමිකයන් සිටී. කුඩා ගතානුගතික ප්‍රතිසංස්කරණ පල්ලි ඇත, අප්‍රිකානු එවැන්ජලිකල් ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලිය, කෙන්යාවේ ස්වාධීන ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලිය සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ප්‍රතිසංස්කරණ පල්ලිය ඇත. ඕතඩොක්ස් ක්‍රිස්තියානි ආගමට අනුගාමිකයින් 621,200ක් ඇත. ලෝකයේ ඕනෑම රටක වැඩිම ක්වේකර්වරුන් සංඛ්‍යාවක් සිටින්නේ කෙන්යාවේ වන අතර 146,300ක් පමණ වේ. රටේ එකම යුදෙව් සිනගෝගය ඇත්තේ නයිරෝබි වලය.

ජනගහනයෙන් 10.9% කින් සමන්විත ඉස්ලාම් දෙවන විශාලතම ආගම වේ. කෙන්යානු මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් 60%ක් වෙරළ කලාපයේ වෙසෙන අතර, එහි මුළු ජනගහනයෙන් 50%ක් සමන්විත වන අතර, කෙන්යාවේ නැගෙනහිර කලාපයේ ඉහළ කොටස රටේ මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් 10%ක් වාසය කරන අතර, ඔවුන් බහුතර ආගමික කණ්ඩායමකි. බොහෝ ස්වයං-හඳුනා ගන්නා කිතුනුවන් සහ මුස්ලිම්වරුන් සමහර සම්ප්‍රදායික විශ්වාසයන් සහ සිරිත් විරිත් පවත්වාගෙන ගියද, ස්වදේශික විශ්වාසයන් ජනගහනයෙන් 0.7% ක් විසින් ක්‍රියාත්මක කරනු ලැබේ. ආගමික නොවන කෙන්යානුවන් ජනගහනයෙන් 1.6% කි.

සමහර හින්දු ජාතිකයන් ද කෙන්යාවේ ජීවත් වෙති. එම සංඛ්‍යාව 60,287ක් හෙවත් ජනගහනයෙන් 0.13%ක් පමණ වෙතැයි ගණන් බලා ඇත.

සෞඛ්‍ය

කප්සෝවර් හි AIC කප්සෝවර් රෝහලේ බාහිර රෝගී අංශය

සෞඛ්‍ය සේවාව කෙන්යාවේ අඩු ප්‍රමුඛතා අංශයක් වන අතර 2019/2020 දී ජාතික අයවැයෙන් 4.8%ක් හෝ 25%කට වඩා වැඩි අධ්‍යාපනයක් වැනි ඉහළ ප්‍රමුඛතා අංශවලට සාපේක්ෂව දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 4.59%ක් පමණක් වෙන් කරන ලදී. මෙය උප සහරා අප්‍රිකාවේ 4.98% සාමාන්‍යයට වඩා අඩු වන අතර ගෝලීය වශයෙන් වියදම් කළ 9.83% ට වඩා අඩුය.

FY 2020/21 ජාතික සහ ප්‍රාන්ත සෞඛ්‍ය අයවැය විශ්ලේෂණයට අනුව, ප්‍රාන්ත සෞඛ්‍ය වියදම් බිඳවැටීම ප්‍රතිපත්ති සැලසුම් සහ පරිපාලන සහාය සේවා සඳහා 58%, සුව කිරීමේ සහ පුනරුත්ථාපන සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා 28%, වැළැක්වීමේ සහ ප්‍රවර්ධන සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා 8% සහ 7% වෙනත් වැඩසටහන් සදහාය.

සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා බොහෝ දුරට අරමුදල් සපයනු ලබන්නේ පුද්ගලික පුද්ගලයින් සහ ඔවුන්ගේ පවුල් හෝ සේවා යෝජකයින් විසින් සෞඛ්‍ය සේවා සපයන්නන්ට, ජාතික සෞඛ්‍ය රක්‍ෂණ අරමුදලට හෝ වෛද්‍ය රක්‍ෂණ සමාගම් වෙත ඍජු ගෙවීම් හරහා ය. අමතර අරමුදල් දේශීය, ජාත්‍යන්තර සහ සමහර රජයේ සමාජ ආරක්ෂණ ජාල යෝජනා ක්‍රමවලින් ලැබේ. රජයේ රෝහල් යනු ඉතා දේශපාලනික සහ දූෂිත ව්‍යවසායන් බවට පත් කරමින් ප්‍රාන්ත සහ ජාතික රජයේ ආදායම් විශාල ප්‍රමාණයක් උත්පාදනය කරන සේවා සඳහා ගාස්තු අය කරන ආයතන වේ.

ප්‍රජා සෞඛ්‍ය සේවකයින් විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන ප්‍රජා පාදක (I මට්ටමේ) සේවාවන්ගෙන් සමන්විත පන්තිවලට පහසුවෙන් කාණ්ඩගත කර ඇති මහජන සෞඛ්‍ය පහසුකම් මෙන් නොව, පුද්ගලික සෞඛ්‍ය පහසුකම් විවිධාකාර, ඉතා ගතික සහ වර්ගීකරණය කිරීමට අපහසු ය; හෙදියන් විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන බෙහෙත් ශාලා (II මට්ටමේ පහසුකම්); සායනික නිලධාරීන් විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන සෞඛ්‍ය මධ්‍යස්ථාන (III මට්ටමේ පහසුකම්); සායනික නිලධාරියෙකු හෝ වෛද්‍ය නිලධාරියෙකු විසින් පවත්වාගෙන යා හැකි උප ප්‍රාන්ත රෝහල් (IV මට්ටමේ පහසුකම්); වෛද්‍ය නිලධාරියෙකු හෝ වෛද්‍ය වෘත්තිකයෙකු විසින් පවත්වාගෙන යා හැකි ප්‍රාන්ත රෝහල් (V මට්ටමේ පහසුකම්); සහ පූර්ණ සුදුසුකම් ලත් වෛද්‍ය වෘත්තිකයන් විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන ජාතික යොමු රෝහල් (VI මට්ටමේ පහසුකම්).

කෙන්යාවේ රාජ්‍ය සේවයේ විවිධ සායනික නිලධාරීන්, වෛද්‍ය නිලධාරීන් සහ වෛද්‍ය වෘත්තිකයන්ගේ විවිධ ශ්‍රේණි පෙන්වන වගුව

සායනික නිලධාරීන්, වෛද්‍ය නිලධාරීන් සහ වෛද්‍ය වෘත්තිකයන් විසින් අනුගමනය කරනු ලබන සියලුම අංශවල ඉදිරි පෙළ සෞඛ්‍ය සේවා සපයන්නන්ගේ විශාලතම කණ්ඩායම හෙදියන් වේ. හෙද නිලධාරීන් සඳහා වන සේවා යෝජනා ක්‍රමය (2014), සායනික පිරිස් සඳහා සංශෝධිත සේවා යෝජනා ක්‍රමය (2020) සහ වෛද්‍ය නිලධාරීන් සහ දන්ත වෛද්‍ය නිලධාරීන් සඳහා වන සංශෝධිත සේවා යෝජනා ක්‍රමය (2016) අනුව මේවා අන්තර්ග්‍රහණය කර රජයේ සේවයට යොදවනු ලැබේ.

සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍යවරුන් (ඖෂධ පැළෑටි, මායාකාරියන් සහ ඇදහිලි සුව කරන්නන්) ග්‍රාමීය සහ නාගරික වැසියන් විසින් පළමු හෝ අවසාන තේරීමේ වෘත්තිකයන් ලෙස පහසුවෙන් ලබා ගත හැකි, විශ්වාසදායක සහ පුළුල් ලෙස උපදෙස් ලබා ගනී.

සෞඛ්‍ය අංශයේ විශාල ජයග්‍රහණ තිබියදීත්, කෙන්යාව තවමත් අභියෝග රැසකට මුහුණ දෙයි. ඇස්තමේන්තුගත ආයු අපේක්ෂාව 2009 දී ආසන්න වශයෙන් අවුරුදු 55 දක්වා පහත වැටුණි - 1990 මට්ටමට වඩා වසර පහකට වඩා අඩුය. ළදරු මරණ අනුපාතය 2012 දී ළමුන් 1,000 කට ආසන්න වශයෙන් මරණ 44 ක් ලෙස ඉහළ මට්ටමක පැවතුනි. ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය 2011 දී ඇස්තමේන්තු කළේ උපත් වලින් 42%ක් පමණක් දක්ෂ සෞඛ්‍ය වෘත්තිකයෙකු විසින් සහභාගී කර ඇති බවයි.

දරිද්‍රතාවයේ රෝග රටක ආර්ථික කාර්ය සාධනය සහ ධනය බෙදා හැරීම සමඟ සෘජුව සම්බන්ධ වේ: 2015/16 දී, කෙන්යානුවන්ගෙන් 35.6%ක් දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වූහ. මැලේරියාව, එච්අයිවී/ඒඩ්ස්, නියුමෝනියාව, පාචනය සහ මන්දපෝෂණය වැනි වැළැක්විය හැකි රෝග විශාලතම බර, ප්‍රධාන ළමා ඝාතකයන් වන අතර බොහෝ රෝගාබාධ සඳහා වගකිව යුතුය; දුර්වල ප්‍රතිපත්ති, දූෂණය, ප්‍රමාණවත් සෞඛ්‍ය සේවකයින්, දුර්වල කළමනාකරණය සහ මහජන සෞඛ්‍ය අංශයේ දුර්වල නායකත්වය බොහෝ දුරට වගකිව යුතුය. 2009 ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, HIV/AIDS ව්‍යාප්තිය වැඩිහිටි ජනගහනයෙන් 6.3%ක් පමණ වේ. කෙසේ වෙතත්, 2011 UNAIDS වාර්තාව යෝජනා කරන්නේ තරුණයින් (වයස අවුරුදු 15-24) සහ ගර්භනී කාන්තාවන් අතර HIV ව්‍යාප්තිය අඩුවෙමින් පවතින බැවින්, HIV වසංගතය කෙන්යාවේ වැඩිදියුණු විය හැකි බවයි. 2006 දී කෙන්යාවේ මැලේරියා රෝගීන් මිලියන 15ක් පමණ ඇතැයි ගණන් බලා ඇත.

කාන්තාවන්

2012 දී කෙන්යාවේ සමස්ථ සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය එක් කාන්තාවකට ළමුන් 4.49ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත. 2008-09 කෙන්යානු රජය විසින් කරන ලද සමීක්ෂණයකට අනුව, සම්පූර්ණ සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය 4.6%ක් වූ අතර විවාහක කාන්තාවන් අතර උපත් පාලන ක්‍රම භාවිත කිරීමේ අනුපාතය 46%ක් විය. මාතෘ මරණ ඉහළ මට්ටමක පවතී, අර්ධ වශයෙන් කාන්තා ලිංගික අවයව ඡේදනය වීම, කාන්තාවන්ගෙන් 27%ක් පමණ එයට ගොදුරු වී ඇත. කෙසේ වෙතත්, රට වඩාත් නවීකරණය වීමත් සමඟ මෙම පුරුද්ද අඩුවෙමින් පවතින අතර, 2011 දී එය කෙන්යාවේ තහනම් කරන ලදී. යටත් විජිතකරණයට පෙර කාන්තාවන් ආර්ථික වශයෙන් සවිබල ගැන්වූහ. යටත් විජිත ඉඩම් අන්සතු කිරීම මගින් කාන්තාවන්ට ඉඩම් ප්‍රවේශය සහ පාලනය අහිමි විය. ඔවුන් වඩාත් ආර්ථිකමය වශයෙන් පිරිමින් මත යැපෙන්නට විය. ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය පිළිබඳ යටත් විජිත අනුපිළිවෙලක් මතු වූ අතර එහිදී පිරිමින් ස්ත්‍රීන් කෙරෙහි ආධිපත්‍යය දැරීය. අධ්‍යාපනය වැඩි වීමත් සමඟ පළමු විවාහයේ මධ්‍ය වයස වැඩි වේ. ස්ත්‍රී දූෂණය, කෙලෙසීම සහ පහර දීම සෑම විටම බරපතල අපරාධ ලෙස නොසැලකේ. ලිංගික අතවර පිළිබඳ වාර්තා සෑම විටම බැරෑරුම් ලෙස නොසලකයි.

යෞවනයන්

2010 කෙන්යානු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 260 වැනි වගන්තිය තරුණ වයස අවුරුදු 18ත් 34ත් අතර අය ලෙස අර්ථ දක්වා ඇත. 2019 ජනගහන හා සංගණන ප්‍රතිඵලවලට අනුව, මිලියන 47.6 ක ජනගහනයෙන් සියයට 75 ක් වයස අවුරුදු 35 ට අඩු අය වන අතර, කෙන්යාව තරුණයන්ගේ රටක් බවට පත් කරයි. කෙන්යාවේ තරුණ විරැකියාව සහ ඌන රැකියා ගැටලුවක් වී ඇත. කෙන්යාවේ ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන කාර්යාංශයට (KNBS) අනුව, COVID-19 වසංගතයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආසන්න වශයෙන් මිලියන 1.7 ක පිරිසකට රැකියා අහිමි වූ අතර, එය සමහර අවිධිමත් රැකියා ඉවත් කර ආර්ථිකය මන්දගාමී වීමට හේතු විය. ජාතික තරුණ සේවය, ජාතික තරුණ ව්‍යවසාය සංවර්ධන අරමුදල, කාන්තා ව්‍යවසාය අරමුදල, කසි මටානි, අජිරා ඇතුළු විවිධ ස්ථිර ක්‍රියාකාරී වැඩසටහන් සහ ව්‍යාපෘති ක්‍රියාවට නංවමින් කෙන්යානු රජය ඉහළ තරුණ විරැකියාව ආමන්ත්‍රණය කිරීමේ ප්‍රගතියක් ලබා ඇත. ඩිජිටල්, කිකාඕ මටානි, උවේසෝ අරමුදල, ෆියුචර් බෝරා සහ මැෂිනානි ස්ටුඩියෝ තරුණයින් සවිබල ගන්වන, රැකියා අවස්ථා ලබා දෙන සහ කෙනෙකුගේ ජීවන මට්ටම ඉහළ නැංවීමට උපයෝගි වේ.

අධ්‍යාපනය

නයිරෝබි හි කෙන්යාටා විශ්ව විද්‍යාලයේ MSc ශිෂ්‍යයෙකි

ළමයින් අවුරුදු පහක් වන තුරු ළදරු පාසලට හෝ පෞද්ගලික අංශයේ ළදරු පාසලට ඇතුළත් වේ. මෙය වසර එක සිට තුන දක්වා (KG1, KG2 සහ KG3) පවතින අතර මෑතක් වන තුරුම පෙර පාසල් අධ්‍යාපනය පිළිබඳ රජයේ ප්‍රතිපත්තියක් නොතිබූ බැවින් පුද්ගලිකව මුදල් සපයා ඇත.

මූලික විධිමත් අධ්‍යාපනය වයස අවුරුදු හයෙන් ආරම්භ වන අතර වසර 12ක් පවතින අතර එය ප්‍රාථමික පාසලේ වසර අටකින් සහ උසස් පාසලේ හෝ ද්විතීයික වශයෙන් වසර හතරකින් සමන්විත වේ. ප්‍රාථමික පාසල රජයේ පාසල්වල නොමිලේ වන අතර සහභාගී වන අයට වෘත්තීය තරුණ/ගම පොලිටෙක්නික් එකකට සම්බන්ධ විය හැකිය, නැතහොත් ආධුනිකත්ව වැඩසටහනක් සඳහා තමන්ගේම විධිවිධාන සලසා ගත හැකිය, මැහුම්, වඩු වැඩ, මෝටර් වාහන අලුත්වැඩියා, ගඩොල් තැබීම සහ පෙදරේරු වැනි වෙළඳාමක් දෙකක් පමණ ඉගෙන ගත හැකිය.

උසස් පෙළ සම්පූර්ණ කරන අයට පොලිටෙක්නික් හෝ වෙනත් කාර්මික විද්‍යාලයකට බැඳී වසර තුනක් ඉගෙන ගත හැකිය, නැතහොත් කෙලින්ම විශ්ව විද්‍යාලයට ගොස් වසර හතරක් ඉගෙන ගත හැකිය. පොලිටෙක්නික් සහ විද්‍යාලවල උපාධිධාරීන්ට පසුව ශ්‍රම බලකායට බැඳිය හැකි අතර පසුව තවත් වසර එකක හෝ දෙකක පුහුණුවකින් පසු විශේෂිත උසස් ඩිප්ලෝමා සුදුසුකමක් ලබා ගැනීමට හෝ විශ්වවිද්‍යාලයට බැඳීමට හැකිය - සාමාන්‍යයෙන් ඔවුන්ගේ පාඨමාලාවේ දෙවන හෝ තුන්වන වසර තුළ. උසස් ඩිප්ලෝමාව බොහෝ සේවා යෝජකයින් විසින් උපාධියක් වෙනුවට පිළිගනු ලබන අතර සමහර විශ්ව විද්‍යාලවල පශ්චාත් උපාධි අධ්‍යයන සඳහා සෘජු හෝ වේගවත් ඇතුළත් කිරීම් කළ හැකිය.

කෙන්යාවේ රාජ්‍ය විශ්ව විද්‍යාල ඉතා වාණිජකරණය වූ ආයතන වන අතර සුදුසුකම් ලත් උසස් පාසල් උපාධිධාරීන්ගෙන් කුඩා කොටසක් පමණක් සීමිත රජයේ අනුග්‍රහය මත ඔවුන් කැමති වැඩසටහන් වලට ඇතුළත් කර ගනී. බොහෝ අය සමාජ විද්‍යාවට ඇතුළත් කරගනු ලබන අතර, ඒවා පවත්වාගෙන යාමට ලාභදායී වන අතර, නැතහොත් ස්වයං අනුග්‍රහය දක්වන සිසුන් ලෙස ඔවුන්ගේ අධ්‍යයන කටයුතුවල සම්පූර්ණ පිරිවැය ගෙවයි. බොහෝ සුදුසුකම් ලත් සිසුන් රාජ්‍ය හෝ පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාල, විද්‍යාල සහ පොලිටෙක්නික්වල මධ්‍යම මට්ටමේ ඩිප්ලෝමා පාඨමාලා තෝරා ගනී.

2018 දී, කෙන්යානු වැඩිහිටි ජනගහනයෙන් සියයට 18.5ක් නූගත් අය වූ අතර එය නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ඉහළම සාක්ෂරතා අනුපාතය විය. ඉතා පුළුල් කලාපීය විෂමතා තිබේ: නිදසුනක් වශයෙන්, නයිරෝබි හි ඉහළම සාක්ෂරතාවය සියයට 87.1 ක් වූ අතර, උතුරු නැගෙනහිර පළාතට සාපේක්ෂව අඩුම, සියයට 8.0 කි. වයස අවුරුදු තුනේ සිට පහ දක්වා ළමුන් ඉලක්ක කරගත් පෙර පාසල අධ්‍යාපන ක්‍රමයේ අත්‍යවශ්‍ය අංගයක් වන අතර එය පළමු ශ්‍රේණියට (පළමු ශ්‍රේණියට) ඇතුළත් වීමේ ප්‍රධාන අවශ්‍යතාවයකි. ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය අවසානයේදී, සිසුන් ද්විතීයික පාසලට හෝ වෘත්තීය පුහුණුවට යන අය තීරණය කරන කෙන්යාවේ ප්‍රාථමික අධ්‍යාපන සහතිකය (KCPE) හි අසුන් ගනී. මෙම විභාගයේ ප්‍රතිඵලය ද්විතීයික පාසලේ ස්ථානගත කිරීම සඳහා අවශ්‍ය වේ.

ප්‍රාථමික පාසල වයස අවුරුදු 6/7-13/14 සිසුන් සඳහා වේ. ද්විතීයික මට්ටමට යන අය සඳහා, හතරවන පෝරමය අවසානයේ ජාතික විභාගයක් ඇත - කෙන්යාවේ ද්විතීයික අධ්‍යාපන සහතිකය (KCSE), එය විශ්ව විද්‍යාල වෙත යන අය, වෙනත් වෘත්තීය පුහුණුවක් හෝ රැකියාවක් තීරණය කරයි. සිසුන් තමන් කැමති විෂයයන් අටකින් විභාගවලට පෙනී සිටී. කෙසේ වෙතත්, ඉංග්‍රීසි, කිස්හීලී සහ ගණිතය අනිවාර්ය විෂයයන් වේ.

කෙන්යාවේ විශ්ව විද්‍යාල සහ විද්‍යාල මධ්‍යම ස්ථානගත කිරීමේ සේවාව (KUCCPS), කලින් ඒකාබද්ධ ඇතුළත් කිරීමේ මණ්ඩලය (JAB), රාජ්‍ය විශ්ව විද්‍යාලවලට සම්බන්ධ වන සිසුන් තෝරා ගැනීමේ වගකීම දරයි. රජයේ පාසල් හැර අනෙකුත් බොහෝ පෞද්ගලික පාසල් ඇත, ප්‍රධාන වශයෙන් නාගරික ප්‍රදේශවල. ඒ හා සමානව, විවිධ විදේශීය අධ්‍යාපන ක්‍රමවලට අනුකූලව ජාත්‍යන්තර පාසල් ගණනාවක් තිබේ.

කෙන්යාව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 100 වැනි ස්ථානයට පත් විය.

සංස්කෘතිය

සාම්ප්‍රදායික නර්තනයක් ඉදිරිපත් කරන කෙන්යානු තරුණ තරුණියන්

නේෂන් මීඩියා හවුස්, නේෂන් මාධ්‍ය සමූහය සත්කාරකත්වය දරයි

කෙන්යාවේ සංස්කෘතිය බහු සම්ප්‍රදායන්ගෙන් සමන්විත වේ. කෙන්යාවට තනි ප්‍රමුඛ සංස්කෘතියක් නොමැත. එය ඒ වෙනුවට රටේ විවිධ ප්‍රජාවන්ගේ විවිධ සංස්කෘතීන්ගෙන් සමන්විත වේ.

කැපී පෙනෙන ජනගහනය අතර වෙරළ තීරයේ ස්වහීලී, මධ්‍යම සහ බටහිර ප්‍රදේශවල තවත් බන්ටු ප්‍රජාවන් සහ වයඹ දෙසින් පිහිටි නිලෝටික් ප්‍රජාවන් ඇතුළත් වේ. කෙන්යාවේ ජනගහනයෙන් සාපේක්ෂව කුඩා කොටසක් වුවද, මසායි සංස්කෘතිය සංචාරක ව්‍යාපාරයට හොඳින් අනුගතයි. ඔවුන් විස්තීර්ණ උඩුකය සැරසිලි සහ ස්වර්ණාභරණ සඳහා ප්‍රසිද්ධය.

මීට අමතරව, කෙන්යාවේ පුළුල් සංගීතය, රූපවාහිනිය සහ නාට්‍ය දර්ශනයක් ඇත.

මාධ්‍ය

කෙන්යාවේ දේශීය හා ගෝලීය වශයෙන් විකාශනය කරන මාධ්‍ය ආයතන ගණනාවක් ඇත. ඔවුන් ප්‍රවෘත්ති, ව්‍යාපාර, ක්‍රීඩා සහ විනෝදාස්වාදය ආවරණය කරයි. ජනප්‍රිය කෙන්යානු පුවත්පත්වලට ඇතුළත් වන්නේ:

ද ඩේලි නේෂන්; Nation Media Group (NMG) හි අනු සමාගමකි (විශාලතම වෙළඳපල කොටස හිමියි)
ද ස්ටෑන්ඩඩ්
ද ස්ටාර්
ද පීපල්
ඊස්ට් අෆ්‍රිකා වීක්ලි
තායිෆා ලියෝ

කෙන්යාව පදනම් කරගත් රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථානවලට ඇතුළත් වන්නේ:

කෙන්යා බ්‍රෝඩ්කාස්ටිං කෝපරේෂන් (KBC)
සිටිසන් ටීවී
කෙන්යා ටෙලිවිෂන් නෙට්වර්ක් (KTN)
NTV (Nation Media Group (NMG) හි අනු සමාගමකි)
කිස් ටෙලිවිෂන්
K24 ටෙලිවිෂන්
කස්-ටීවී

මෙම සියලු භූමිෂ්ඨ නාලිකා DVB T2 ඩිජිටල් රූපවාහිනී සංඥාවක් හරහා සම්ප්‍රේෂණය වේ.

සාහිත්‍ය

න්ගුගි වා තියොංඕ යනු කෙන්යාවේ හොඳම ලේඛකයන්ගෙන් කෙනෙකි. ඔහුගේ වීප් නොට් (Weep Not), චයිල්ඩ් (Child) නවකතාව බ්‍රිතාන්‍ය ආක්‍රමණය අතරතුර කෙන්යාවේ ජීවිතය නිරූපණය කරයි. කෙන්යාවේ වැසියන්ගේ ජීවිතවලට ඔවුන්ගේ බලපෑම් කතාව විස්තර කරයි. යටත් විජිතවාදය, අධ්‍යාපනය සහ ප්‍රේමය යන තේමා සංකලනය එය හොඳම අප්‍රිකානු නවකතාවලින් එකක් බවට පත් කිරීමට උපකාරී විය.

එම්.ජී. වසන්ජි ගේ 2003 නවකතාව The In-Between World of Vikram Lall, 2003 දී ගිලර් ත්‍යාගය දිනා ගත්තේය. එය යටත් විජිත සහ පශ්චාත් යටත් විජිත කෙන්යාවේ වෙනස් වන දේශපාලන දේශගුණික තත්ත්වයන්ට හැඩගැසෙන කෙන්යානු ඉන්දියානු උරුමයක් සහ ඔහුගේ පවුලේ අයගේ ප්‍රබන්ධ මතක සටහන් වේ.

2003 සිට, ක්වානි? සාහිත්‍ය සඟරාව කෙන්යානු සමකාලීන සාහිත්‍යය ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත. පෑන්-අප්‍රිකානු දැක්මක් පෙන්නුම් කරන පෝල් කිප්චුම්බා (කිප්වෙන්ඩුයි, කිබිවොට්) වැනි නැගී එන බහුකාර්ය කතුවරුන් ද කෙන්යාව විසින් පෝෂණය කර ඇත.

සංගීතය

ජනප්‍රිය කෙන්යානු සංගීතවේදියෙකු වන ඉඈන් ජුවා කැලි

කෙන්යාවේ ප්‍රාදේශීය භාෂා 40කට අධික විවිධත්වය මත පදනම් වූ බහුවිධ ජන සංගීතයට අමතරව ජනප්‍රිය සංගීත ආකෘතීන්ගේ විවිධ එකතුවක් ඇත.

බෙර යනු ජනප්‍රිය කෙන්යානු සංගීතයේ ප්‍රමුඛතම සංගීත භාණ්ඩයයි. බෙර වාදනය ඉතා සංකීර්ණ වන අතර දේශීය රිද්ම සහ ආනයනික ඒවා, විශේෂයෙන් කොංගෝ කැවාචා රිද්මය ඇතුළත් වේ. ජනප්‍රිය කෙන්යානු සංගීතයට සාමාන්‍යයෙන් බහුවිධ කොටස්වල අන්තර් ක්‍රියාකාරිත්වය ඇතුළත් වන අතර වඩාත් මෑතදී ඒකල ගිටාර් ද ඇතුළත් වේ. ජුවා කැලි ඇතුළු දේශීය හිප්-හොප් කලාකරුවන් ගණනාවක් ද ඇත; සවුටි සොල් වැනි ඇෆ්‍රෝ-පොප් සංගීත කණ්ඩායම්; සහ අකෝතී වැනි බෙන්ගා වැනි දේශීය ප්‍රභේද වාදනය කරන සංගීතඥයන් සිටී.

ගී පද බොහෝ විට කිස්හිලි හෝ ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් ඇත. කොංගෝ සංගීතඥයන්ගෙන් ණයට ගත් ලිංගාලයේ මතුවන අංගයක් ද තිබේ. ගීත රචනා දේශීය භාෂාවලින් ද ලියා ඇත. නාගරික ගුවන්විදුලිය සාමාන්‍යයෙන් වාදනය කරන්නේ ඉංග්‍රීසි සංගීතය පමණි, නමුත් ස්වභාෂා ගුවන්විදුලි මධ්‍යස්ථාන ගණනාවක් ද ඇත.

සිලිසොපෙන්ඩ්වා යනු 1960, 70 සහ 80 දශකවල දවුඩි කබකා, ෆාදිලි විලියම් සහ සුකුමා බින් ඔන්ගාරෝ වැනි සංගීතඥයන් විසින් පටිගත කරන ලද දේශීය නාගරික සංගීතයේ ප්‍රභේදයක් වන අතර කෙන්යාවේ ගුවන්විදුලි සංස්ථාව විසින් ප්‍රචලිත කර ඇති කිස්හිහිලි සේවය වැඩිහිටියන් විසින් විශේෂයෙන් රස විඳිති. (කලින් වොයිස් ඔෆ් කෙන්යා හෝ VOK ලෙස හැඳින්විණි).

ඉසුකුටි යනු දරුවෙකුගේ උපත, විවාහය හෝ අවමංගල්‍ය වැනි බොහෝ අවස්ථාවන්හිදී ඉසුකුටි නම් සාම්ප්‍රදායික බෙරයේ තාලයට ලුහ්යා උප ගෝත්‍රිකයන් විසින් කරන ලද ප්‍රබල නර්තනයකි. අනෙකුත් සාම්ප්‍රදායික නැටුම් අතර ලුඕ අතර ඔහන්ග්ලා, මිජිකෙන්ඩා අතර නසෙලේ, කිකුයු අතර මුගිති සහ ස්වහීලී අතර තාරාබ් ඇතුළත් වේ.

මීට අමතරව, කෙන්යාවේ වර්ධනය වන ක්‍රිස්තියානි ශුභාරංචි සංගීත දර්ශනයක් ඇත. ප්‍රමුඛ දේශීය ශුභාරංචි සංගීතඥයින් අතර කෙන්යානු පිරිමි ගායනා කණ්ඩායමද ඇතුළත් වේ.

බෙන්ගා සංගීතය 1960 ගණන්වල අග භාගයේ සිට, විශේෂයෙන් වික්ටෝරියා විල අවට ප්‍රදේශයේ ජනප්‍රිය විය. ඕනෑම ආකාරයක පොප් සංගීතයක් හැඳින්වීමට බෙන්ගා යන වචනය ඉඳහිට භාවිතා වේ. බාස්, ගිටාරය සහ බෙර වාදනය සාමාන්‍ය උපකරණ වේ.

ක්‍රීඩා

2012 ලන්ඩන් ඔලිම්පික් උළෙලේදී ජෙප්කොස්ගෙයි කිපියෙගෝ සහ ජෙප්කෙමොයි චෙරුයියෝට්

කෙන්යාව ක්‍රිකට්, මෝටර් රථ, පාපන්දු, රග්බි, ෆීල්ඩ් හොකී සහ බොක්සිං ක්‍රීඩා කිහිපයකම ක්‍රියාකාරී වේ. රට ප්‍රධාන වශයෙන් ප්‍රසිද්ධියට පත්ව ඇත්තේ විවිධ දුර ඉසව්වල ඔලිම්පික් සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා ශූරයන් නිරන්තරයෙන් බිහිකර ඇති අතර, විශේෂයෙන් මීටර් 800, මීටර් 1,500, මීටර් 3,000 බාධක දිවීම, මීටර් 5,000, මීටර් 10,000, සහ මැරතන් තරග වේ. මොරොක්කෝවේ සහ ඉතියෝපියාවේ තරඟකාරීත්වය මෙම ආධිපත්‍යය අඩු කර ඇතත්, කෙන්යානු මලල ක්‍රීඩකයින් (විශේෂයෙන් කලෙන්ජින්), දුර ධාවන ලෝකයේ දිගටම ආධිපත්‍යය දරයි. කෙන්යාවේ වඩාත් ප්‍රසිද්ධ මලල ක්‍රීඩිකාවන් අතර සිව් වතාවක් කාන්තා බොස්ටන් මැරතන් ජයග්‍රාහකයා සහ දෙවරක් ලෝක ශූරිය වූ කැතරින් නඩෙරේබා, මීටර් 800 ලෝක වාර්තා දරන්නා වූ ඩේවිඩ් රුඩිෂා, හිටපු මැරතන් ලෝක වාර්තා දරන්නා වූ පෝල් ටෙර්ගාට් සහ ජෝන් න්ගුගි ඇතුළත් වේ.

බීජිං ඔලිම්පික් උළෙලේදී කෙන්යාව පදක්කම් කිහිපයක් දිනා ගත්තේය: රන් හයක්, රිදී හතරක් සහ ලෝකඩ හතරක්, එය 2008 ඔලිම්පික් උළෙලේදී අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම සාර්ථක රට බවට පත් කළේය. IAAF ගෝල්ඩන් ලීග් ජැක්පොට් දිනාගත් කාන්තා මීටර් 800 රන් පදක්කම්ලාභී පමෙලා ජෙලිමෝ සහ පිරිමි මැරතන් තරගය ජයගත් සැමුවෙල් වන්ජිරු වැනි නවක ක්‍රීඩිකාවන් අවධානය දිනා ගත්හ. විශ්‍රාමික ඔලිම්පික් සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා ශූර කිප්චෝගේ කීනෝ 1970 ගණන්වල කෙන්යාවේ පවතින දුරස්ථ රාජවංශය ආරම්භ කිරීමට උදව් කළ අතර පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ශූර හෙන්රි රොනෝගේ දර්ශනීය ලෝක වාර්තා මාලාවක් අනුගමනය කළේය. මෑතකාලීනව, කෙන්යානු මලල ක්‍රීඩා කවයන් තුළ මතභේදයට තුඩු දී ඇති අතර, ප්‍රධාන වශයෙන් බහරේනය සහ කටාර් රාජ්‍යය නියෝජනය කිරීමට කෙන්යානු ක්‍රීඩක ක්‍රීඩිකාවන් ගණනාවක් ඉවත්වීමත් සමඟය. කෙන්යානු ක්‍රීඩා අමාත්‍යාංශය විසින් මෙම ඉවත්වීම් නැවැත්වීමට උත්සාහ කර ඇත, නමුත් ඔවුන් කෙසේ හෝ දිගටම කරගෙන ගොස් ඇත, එම ලැයීස්තුවේ බර්නාඩ් ලගාට් නවතම පුද්ගලයා වීමත් සමඟ එක්සත් ජනපදය නියෝජනය කිරීමට තෝරා ගන්නා ලදී. මෙම හැරවීම් බොහොමයක් සිදු වන්නේ ආර්ථික හෝ මූල්‍ය සාධක නිසාය. ක්‍රීඩක ක්‍රීඩිකාවන්ගේ ඉපැයීම්වලට බදු පැනවීමට කෙන්යානු රජය ගත් තීරණ ද පෙළඹවීමේ සාධකයක් විය හැකිය. සමහර කෙන්යානු ධාවකයන් තම රටේ ප්‍රබල ජාතික කණ්ඩායමට සුදුසුකම් ලබා ගැනීමට නොහැකි වන අතර වෙනත් රටවල් සඳහා තරඟ කිරීමෙන් සුදුසුකම් ලැබීමට පහසු වේ.

කෙන්යානු ඔලිම්පික් සහ මීටර් 800 ලෝක වාර්තාවට හිමිකම් කී ඩේවිඩ් රුඩිෂා

කෙන්යාව අප්‍රිකාව තුළ කාන්තා වොලිබෝල් ක්‍රීඩාවේ ප්‍රමුඛ බලවේගයක් වී ඇත, ක්‍රීඩා සමාජ සහ ජාතික කණ්ඩායම යන දෙකම පසුගිය දශකය තුළ විවිධ මහාද්වීපික ශූරතා දිනාගෙන ඇත. කාන්තා කණ්ඩායම ඔලිම්පික් සහ ලෝක ශූරතා තරඟ සඳහා තරඟ කර ඇතත්, සැලකිය යුතු සාර්ථකත්වයක් නොලැබුණි. ක්‍රිකට් යනු තවත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවක් වන අතර වඩාත්ම සාර්ථක කණ්ඩායම් ක්‍රීඩාව ලෙස ශ්‍රේණිගත කරයි. කෙන්යාව 1996 වසරේ සිට ලෝක කුසලාන ක්‍රිකට් තරඟාවලියට තරඟ කර ඇත.ඔවුන් ලොව හොඳම කණ්ඩායම් කිහිපයක් උඩුයටිකුරු කර 2003 තරඟාවලියේ අවසන් පූර්ව වටයට පැමිණියා. ඔවුන් නයිරෝබි හි පැවති සමාරම්භක ලෝක ක්‍රිකට් ලීග් 1 කොටස ජයග්‍රහණය කළ අතර ලෝක විස්සයි20 තරගාවලියට සහභාගී විය. ඔවුන් 2011 ICC ක්‍රිකට් ලෝක කුසලානයට ද සහභාගී විය. ඔවුන්ගේ වත්මන් නායකයා වන්නේ රකේප් පටෙල් ය.

විශේෂයෙන්ම වාර්ෂික සෆාරි සෙවන්ස් තරඟාවලියත් සමඟ රග්බි ක්‍රීඩාව ජනප්‍රිය වෙමින් පවතී. කෙන්යා සෙවන්ස් කණ්ඩායම 2006 වාරය සඳහා IRB සෙවන්ස් ලෝක තරඟාවලියේ 9 වැනි ස්ථානයට පත්විය. 2016 දී, කණ්ඩායම සිංගප්පූරු සෙවන්ස් අවසන් මහා තරගයේදී ෆීජි පරාජය කළ අතර, දකුණු අප්‍රිකාවට පසුව ලෝක ශූරතාවලියක් දිනාගත් දෙවන අප්‍රිකානු රට බවට කෙන්යාව පත් කළේය. කෙන්යාව වරෙක පාපන්දු ක්‍රීඩාවේ කලාපීය බලාගාරයක් ද විය. කෙසේ වෙතත්, එහි ආධිපත්‍යය දැනට අභාවයට ගොස් ඇති කෙන්යාවේ පාපන්දු සම්මේලනය තුළ ඇති වූ ගැටුමකින් ඛාදනය වී ඇති අතර, එය FIFA විසින් 2007 මාර්තු මාසයේදී ඉවත් කරන ලද අත්හිටුවීමකට තුඩු දුන්නේය.

මෝටර් රථ රැලි පිටියේදී, කෙන්යාව යනු ලෝක ප්‍රසිද්ධ සෆාරි රැලියේ නිවහන වන අතර, එය සාමාන්‍යයෙන් ලොව ඇති දැඩිම රැලිවලින් එකක් ලෙස පිළිගැනේ. ප්‍රථම වරට 1953 දී පවත්වන ලද එය මූල්‍ය දුෂ්කරතා හේතුවෙන් 2002 ඉසව්වෙන් පසුව එය බැහැර කරන තෙක් වසර ගණනාවක් ලෝක රැලි ශූරතාවලියේ කොටසක් විය. බීජෝර්න් වෝල්ඩෙගාර්ඩ්, හනු මික්කෝලා, ටොමී මැකිනන්, ශේකර් මේතා,කාලෝස් සයින්ස් සහ කොලින් මැක්රේවැනි ලොව හොඳම රැලි ධාවකයන් කිහිප දෙනෙකු රැලියට සහභාගී වී ජයග්‍රහණය කර ඇත. අප්‍රිකානු රැලි ශූරතාවලියේ කොටසක් ලෙස 2003-2019 ඉසව්වලින් පසුව සෆාරි රැලිය 2021 දී ලෝක ශූරතාවට නැවත පැමිණියේය.

කෙන්යාවේ ෆීල්ඩ් හොකී කණ්ඩායමේ හිටපු ගෝල රකින්නා රොෂාන් අලි.

නයිරෝබි 1993 FIBA අප්‍රිකානු ශූරතාවලිය ඇතුළුව ප්‍රධාන මහාද්වීපික ක්‍රීඩා ඉසව් කිහිපයකට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත, එහිදී කෙන්යාවේ ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායම පළමු හතර අතරට පැමිණ ඇති අතර, එය අද දක්වා ඇති හොඳම දක්‍ෂතාවයයි.

කෙන්යාවට ඔවුන්ගේම අයිස් හොකී කණ්ඩායමක් ඇත, කෙන්යාවේ අයිස් ලයන්ස්. කණ්ඩායමේ නිජබිම වන්නේ නයිරෝබි හි පැනරි ස්කයි මධ්‍යස්ථානයේ ඇති සෝලාර් අයිස් රින්ක් ය, එය මුළු අප්‍රිකාවේම පළමු සහ විශාලතම අයිස් තට්ටුව වේ.

කෙන්යාවේ පිරිමි ජාතික ක්ෂේත්‍ර හොකී කණ්ඩායම 1960 සහ 1970 ගණන් වලදී ලෝකයේ හොඳ කණ්ඩායමක් ලෙස සැලකේ.

කෙන්යාව 1964 ගිම්හාන ඔලිම්පික් හොකී තරඟාවලියේ 6 වන ස්ථානය සහ 1971 පිරිමි FIH හොකී ලෝක කුසලාන තරඟාවලියේ 4 වැනි ස්ථානයට පත්විය.

ආහාර පිසීම

උගාලි සහ සුකුමා විකි, කෙන්යානු ආහාරවල ප්‍රධාන ආහාර වේ

කෙන්යානුවන්ට සාමාන්‍යයෙන් දිනකට ආහාර වේල් තුනක් තිබේ - උදේ ආහාරය (කියම්ෂා කිනිවා), දිවා ආහාරය (චකුල ච ම්චානා) සහ රාත්‍රී ආහාරය (චකුලා චා ජියෝනි හෝ සරලව චාජියෝ). ඒ අතර, ඔවුන් උදේ 10 ට තේ (චායි යා සා න්නේ) සහ සවස 4 ට තේ (චායි යා සා කුමි) පානය කරයි. උදේ ආහාරය සාමාන්‍යයෙන් තේ හෝ කැඳ, පාන්, චපාති, මහම්රි, තම්බා බතල හෝ අල වර්ග වේ. ගිතේරි යනු බොහෝ නිවෙස්වල දිවා ආහාර වේලෙහි බහුලව භාවිතා වන ආහාරයක් වන අතර එළවළු, ඇඹුල් කිරි (මුර්සික්), මස්, මාළු හෝ වෙනත් ඕනෑම ඉස්ටුවක් සහිත උගාලි සාමාන්‍යයෙන් ජනගහනයෙන් වැඩි පිරිසක් දිවා ආහාරය හෝ රාත්‍රී ආහාරය සඳහා අනුභව කරයි. කලාපීය වෙනස්කම් සහ කෑම වර්ග ද පවතී.

බටහිර කෙන්යාවේ, ලුඕ අතර, මාළු පොදු ආහාරයකි; රිෆ්ට් නිම්නයේ වැඩි කොටසක් ආධිපත්‍යය දරන කලෙන්ජින්වරුන් අතර, මුර්සික් - ඇඹුල් කිරි - සුලභ පානයකි.

නයිරෝබි වැනි නගරවල, ස්ටියර්ස්, කේඑෆ්සී, සහ සබ් වේ ඇතුළු ක්ෂණික ආහාර අවන්හල් ඇත. බොහෝ මාළු හා චිප්ස් සාප්පු ද ඇත.

කෙන්යාවේ චීස් වඩාත් ජනප්‍රිය වෙමින් පවතින අතර, විශේෂයෙන්ම මධ්‍යම පංතිය අතර පරිභෝජනය වැඩිවෙමින් පවතී.

යොමු කිරීම්

Constitution (2009) Art. 7 [National, official and other languages] "(1) The national language of the Republic is Swahili. (2) The official languages of the Republic are Swahili and English. (3) The State shall–-–- (a) promote and protect the diversity of language of the people of Kenya; and (b) promote the development and use of indigenous languages, Kenyan Sign language, Braille and other communication formats and technologies accessible to persons with disabilities."
"2019 Kenya Population and Housing Census Volume IV: Distribution of Population by Socio-Economic Characteristics". Kenya National Bureau of Statistics. 5 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 24 March 2020.
"2022 Report on International Religious Freedom: Kenya". United States Department of State. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2023.
"Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). United Nations Statistics Division. 2012. 26 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 4 September 2017.
"United Nations Statistics Division – Demographic and Social Statistics". unstats.un.org. 28 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 4 September 2017.
"2019 KPHC – Analytical Report on Population Projections Vol XVI". Kenya National Bureau of Statistics. September 2022. p. 38. සම්ප්‍රවේශය 11 July 2023.
"2019 Kenya Population and Housing Census Results". Kenya National Bureau of Statistics. 4 November 2019. 13 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 15 November 2019.
"World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Kenya)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2023.
"Gini index". World Bank Group. 2019. Jun 15, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 17 October 2023.
"Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2022.
Central Intelligence Agency (2012). "Kenya". The World Factbook. 24 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 28 May 2013.
. kenya.opendataforafrica.org. 16 April 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
"Constitutive Act of the African Union" (PDF). au.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-18.
"African Hunter-Gatherers: Survival, History and Politics of Identity" (PDF). repository.kulib.kyoto-u.ac.jp (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 November 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2021-10-18.
"The East African Bushmen". researchgate.net (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2021-10-18.
Ehret, C. (1983) Culture History in the Southern Sudan, J. Mack, P. Robertshaw, Eds., British Institute in Eastern Africa, Nairobi, pp. 19–48, ISBN .
"Wonders Of The African World". pbs (ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2021-10-18.
. 13 December 2007. 13 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
"GNI per capita, Atlas method (current US$) – Kenya". worldbank.org. World Bank. සම්ප්‍රවේශය 3 May 2022.
Oluwole, Victor (24 July 2023). "African giants: The 10 largest economies on the continent". Business Insider Africa. සම්ප්‍රවේශය 26 November 2023.
"East African Community" (PDF). eala.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-19.
"East African Federation". eac.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-19.
Maxwell, Daniel, and Ben Watkins. "Humanitarian information systems and emergencies in the Greater Horn of Africa: logical components and logical linkages." Disasters 27.1 (2003): 72–90.
Mwangi S. Kimenyi; Francis M. Mwega; Njuguna S. Ndung'u (May 2016). "The African Lions: Kenya country case study" (PDF). The Brookings Institution. 27 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 23 May 2016.
Sullivan, Paul (2006). Kikuyu Districts. Dar es Salaam, Tanzania: Mkuki na Nyota Publishers.
. 26 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.
(1860). Travels, Researches, and Missionary Labours in Eastern Africa. London: Frank Cass & Co. Ltd.
(13 May 1850). "Extract from Krapf's diary". Church Missionary Intelligencer. i: 452.
Foottit, Claire (2006) [2004]. Kenya. The Brade Travel Guide. Bradt Travel Guides Ltd. ISBN .
Ratcliffe, B. J. (January 1943). "The Spelling of Kenya". Journal of the Royal African Society. 42 (166): 42–44. 717465.
Glynn Llywelyn Isaac, Barbara Isaac (1977). Olorgesailie: archeological studies of a Middle Pleistocene lake basin in Kenya. University of Chicago Press. p. xiii.
(15 March 2018). "Scientists Are Amazed By Stone Age Tools They Dug Up In Kenya". . 15 March 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 15 March 2018.
(15 March 2018). "A Cultural Leap at the Dawn of Humanity – New finds from Kenya suggest that humans used long-distance trade networks, sophisticated tools, and symbolic pigments right from the dawn of our species". . 17 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 15 March 2018.
Brooks AS, Yellen JE, Potts R, Behrensmeyer AK, Deino AL, Leslie DE, Ambrose SH, Ferguson JR, d'Errico F, Zipkin AM, Whittaker S, Post J, Veatch EG, Foecke K, Clark JB (2018). "Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age". Science. 360 (6384): 90–94. :2018Sci...360...90B. doi:10.1126/science.aao2646. PMID 29545508.
Ehret, C. (2002) The Civilizations of Africa: a History to 1800, University Press of Virginia, ISBN .
Ehret, C. (1980) The historical reconstruction of Southern Cushitic phonology and vocabulary, Kölner Beiträge zur Afrikanistik 5, Bd., Reimer, Berlin.
Ehret, C. (1983) Culture History in the Southern Sudan, J. Mack, P. Robertshaw, Eds., British Institute in Eastern Africa, Nairobi, pp. 19–48, ISBN .
Ambrose, S.H. (1982). "Archaeological and linguistic reconstructions of history in East Africa." In Ehert, C., and Posnansky, M. (eds.), The archaeological and linguistic reconstruction of African history, University of California Press, ISBN .
Ambrose, S.H. (1986) Sprache und Geschichte in Afrika 7.2, 11.
Traditional occupations of indigenous and tribal peoples: Emerging trends (ඉංග්‍රීසි බසින්). International Labour Organization. 2000. ISBN .
Ehret, C. (1998) An African Classical Age : Eastern and Southern Africa in World History, 1000 B.C. to A.D. 400., University Press of Virginia, Charlottesville, pp. xvii, 354, ISBN .
"Wonders of the African World". . 1 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 16 April 2010.
. swahilihub.com. 21 June 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2016.
Nanjira, Daniel Don (2010). African Foreign Policy and Diplomacy from Antiquity to the 21st Century (ඉංග්‍රීසි බසින්). ABC-CLIO. ISBN .
Spear, Thomas (2000). "Early Swahili History Reconsidered". The International Journal of African Historical Studies. 33 (2): 257–290. doi:10.2307/220649. 220649.
Brielle, E. S.; Fleisher, J.; Wynne-Jones, S.; et al. (2023). "Entwined African and Asian genetic roots of medieval peoples of the Swahili coast". nature. 615: 866–873. doi:10.1038/s41586-023-05754-w.
شاكر مصطفى, موسوعة دوال العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1360
Nicolini, Beatrice (1 January 2004). Makran, Oman, and Zanzibar: Three-Terminal Cultural Corridor in the Western Indian Ocean, 1799–1856 (ඉංග්‍රීසි බසින්). BRILL. p. 62. ISBN .
Gower, R.H. (April 1952). "Swahili Borrowings from English". Africa. 22 (2): 154–157. doi:10.2307/1156242. 1156242. 146513246.
Alsayyad, Nezar (30 March 2001). Hybrid Urbanism. Greenwood Publishing Group. ISBN .
Ali, Shanti Sadiq (1996). The African Dispersal in the Deccan. Orient Blackswan. ISBN .^[]
"Slavery (sociology) 2 ජූනි 2015 at the Wayback Machine". Encyclopædia Britannica Online.
Swahili Coast 19 ජනවාරි 2018 at the Wayback Machine. National Geographic.
"PBS website". . 16 January 2001. 8 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 12 October 2015.
Ndeda, Mildred (2019). "Population movement, settlement and the construction of society to the east of Lake Victoria in precolonial times: the western Kenyan case". The East African Review (52): 83–108. doi:10.4000/eastafrica.473. 198396394.
Beachey, R.W. (1967). "The East African Ivory Trade in the Nineteenth Century". The Journal of African History. 8 (2): 269–290. doi:10.1017/S0021853700007052. 162882930.
"Johannes Rebmann". Encyclopædia Britannica (Online ed.). https://www.britannica.com/biography/Johannes-Rebmann. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 15 August 2022.
Encyclopædia Britannica
(2005) Kenya: From Colonization to Independence, 1888–1970, McFarland, ISBN
. Magicalkenya.com. 3 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2010.
. Time. 5 November 1965
Firestone, Matthew (15 September 2010). Kenya (ඉංග්‍රීසි බසින්). Lonely Planet Publications. p. 28. ISBN .
Maloba, Wunyabari O. (1993) Mau Mau and Kenya: An Analysis of Peasant Revolt, Indiana University Press, 0852557450.
"Uncovering the brutal truth about the British empire". The Guardian. 18 August 2016. 1 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 22 November 2019.
"Mau Mau". Encyclopædia Britannica (Online ed.). https://www.britannica.com/topic/Mau-Mau. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 15 August 2022.
Anderson, David (2005). Histories of the Hanged: The Dirty War in Kenya and the End of Empire. London: Weidenfeld and Nicolson. ISBN .
Castagno, A. A. (1964). "The Somali-Kenyan Controversy: Implications for the Future". The Journal of Modern African Studies. 2 (2): 165–188. doi:10.1017/S0022278X00003980. 158817. 154443409.
"NORTHERN FRONTIER DISTRICT OF KENYA (Hansard, 3 April 1963)". api.parliament.uk. 15 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 31 December 2019.
"Kenya, 1962: Enumeration Forms in English" (PDF). 4 February 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2020-05-24.
"Commonwealth and Colonial Law" by , London, Stevens, 1966. P. 762
HC Deb 22 November 1963 vol 684 cc1329-400 wherein the UK Under-Secretary of State for Commonwealth Relations and for the Colonies stated: "An agreement was then signed on the 8th October 1963, providing that on the date when Kenya became independent the territories comprising the Kenya Coastal Strip would become part of Kenya proper."
Hogg, Richard (1986). "The New Pastoralism: Poverty and Dependency in Northern Kenya". Africa: Journal of the International African Institute. 56 (3): 319–333. doi:10.2307/1160687. 1160687. 146312775.
Howell, John (May 1968). "An Analysis of Kenyan Foreign Policy". The Journal of Modern African Studies. 6 (1): 29–48. doi:10.1017/S0022278X00016657. 158675. 154605094.
"Foreign Relations of the United States, 1969–1976, Volume E–6, Documents on Africa, 1973–1976 - Office of the Historian". history.state.gov. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
Kabukuru, Wanjohi (2015-02-26). "The Kenya-Ethiopia Defence Pact: Is Somalia a pawn?". New African Magazine (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
Permanent Mission of the Republic of Kenya to the United Nations (2002). . Consulate General of Kenya in New York. 8 June 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 February 2010.
Boone, Catherine (April 2012). "Land Conflict and Distributive Politics in Kenya" (PDF). African Studies Review. 55 (1): 75–103. doi:10.1353/arw.2012.0010. hdl:2152/19778. 0002-0206. 154334560.
Times, Charles Mohr Special to The New York (16 December 1973). "Kenya, 10 Years Independent, Emerges as a Model of Stability (Published 1973)". The New York Times. 27 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 19 November 2020.
"Letters to the Editor (Published 1974)". The New York Times. 16 January 1974. 30 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 19 November 2020.
"Amnesty International Annual Report 1973-1974. Available from" (PDF). January 1974. 21 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 19 November 2020.
Ndegwa, Stephen N. (1999). "Multi-Party Politics in Kenya: the Kenyatta and Moi States and the Triumph of the System in the 1992 Election (review)". Africa Today. 46 (2): 146–148. doi:10.1353/at.1999.0008. 1527-1978. 145810474.
Society. Nyamora Communications Limited. 1992. p. 12.
"Wagalla massacre: Raila Odinga orders Kenya probe". BBC. 11 February 2011. 22 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 14 November 2013.
Harden, Blaine (25 February 1988) , The Washington Post.
Moreno, Pedro C. (ed.). . Handbook on Religious Liberty Around the World. Charlottesville, VA: The Rutherford Institute. 29 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
Keith., Kyle (1999). Politics of the independence of Kenya. Macmillan. ISBN . 795968156.
Goldsworthy, David (March 1982). "Ethnicity and Leadership in Africa: the 'Untypical' Case of Tom Mboya". The Journal of Modern African Studies. 20 (1): 107–126. doi:10.1017/s0022278x00000082. 0022-278X. 154841201.
"KENYA: parliamentary elections National Assembly, 1992". archive.ipu.org. 17 August 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
"Clashes, elections and land – church keeps watch in Molo". IRIN. 19 July 2007. 17 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
"Kenya profile". 31 January 2018. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
. Crawfurd Homepage. 23 December 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
Anderson, David M. (2003). "Kenya's Elections 2002 – The Dawning of a New Era?". African Affairs. 102 (407): 331–342. doi:10.1093/afraf/adg007.
AfricaNews (25 October 2017). "A look at Kenya's elections history since independence in 1964". Africanews. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
"Of Oranges and Bananas: The 2005 Kenya Referendum on the Constitution". CMI – Chr. Michelsen Institute. 12 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.
"Deal to end Kenyan crisis agreed". 12 April 2008. 15 April 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
. Reuters. 1 July 2010. 8 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
. 14 March 2012. 14 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
Koech, Dennis (25 July 2011). . Kbc.co.ke. 4 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2011.
"Kenya: schools close as famine takes hold in Turkana". Indcatholicnews.com. 28 July 2011. 19 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 7 August 2011.
Gettleman, Jeffrey (3 February 2012) U.N. Says Famine in Somalia Is Over, but Risks Remain 7 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. The New York Times.
"Supreme Court upholds Uhuru's election as president". Daily Nation. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
Burke, Jason (25 October 2017). "Kenya election rerun to go ahead after court fails to rule on delay". The Guardian. 0261-3077. 28 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
"Kenya court decision demonstrates respect for rule of law | IDLO". idlo.int. September 2017. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
Team, Standard. "President Uhuru Kenyatta declared winner of repeat presidential election". The Standard. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
Moore, Jina (30 October 2017). "President Uhuru Kenyatta declared winner of repeat presidential election". The New York Times. 25 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.
Wilson, Tom (1 November 2019). "Handshake ends crisis and leads to signs of progress in Kenya". Financial Times. 14 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 27 June 2021.
"The Handshake that Shaped a Nation". Kenya Connection (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-05-31. 23 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2021-06-21.
Omondi, Ferdinand: "Kenya's BBI blocked in scathing court verdict for President Kenyatta," 14 මැයි 2021 at the Wayback Machine May 14, 2021, BBC News (Africa), retrieved May 14, 2021
Miriri, Duncan: "Kenyan court slams brakes on president's constitutional changes," 14 මැයි 2021 at the Wayback Machine May 13, 2021, , retrieved May 14, 2021
"Kenyan court rejects disputed bid to change constitution". Aljazeera. 20 August 2021. 26 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.
"Kenya election result: William Ruto wins presidential poll". BBC News. 15 August 2022.
Obulutsa, George; Mersie, Ayenat (13 September 2022). "William Ruto sworn in as Kenya's fifth president". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්).
Central Intelligence Agency (2012). "Kenya". The World Factbook. 24 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 28 May 2013.
Murayama, Yuji; Kamusoko, Courage; Yamashita, Akio; Estoque, Ronald C. (2017-03-29). Urban Development in Asia and Africa: Geospatial Analysis of Metropolises (ඉංග්‍රීසි බසින්). Springer. ISBN .
Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ඉංග්‍රීසි බසින්). Infobase Publishing. ISBN .
CIA (2010). The World Factbook. Potomac Books, Inc. p. 336. ISBN .
Salih, Mohamed (2012). Local Climate Change and Society. Routledge. p. 119. ISBN .
Peck, Dannele E.; Peterson, Jeffrey M. (2015). Climate Variability and Water Dependent Sectors: Impacts and Potential Adaptations. Routledge. ISBN .
"Kenya climate: average weather, temperature, precipitation, best time". climatestotravel.com. 2 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2020-01-15.
"Wildebeest Migration". National Geographic Society. 19 January 2012. 12 June 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.
Bashir, Hanif. "Masai Mara Safari – The Migration | Tour Packages". 2 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 3 March 2021.
Pflanz, Mike (2010-06-13). "New road threatens Africa's 'wonder of the world' wildebeest migration". Daily Telegraph (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 0307-1235. 15 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2020-01-15.
Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. :2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
Novak, Andrew. . racism.org. 3 June 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.
"Corruption Perceptions Index 2019". transparency.org. . 12 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 20 February 2020.
. Business Anti-Corruption Portal. 6 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2014.
A short history of the 2010 Kenya constitution 30 ඔක්තෝබර් 2012 at the Wayback Machine. kenyaconstitution.org
"International observers declare Kenyan elections fair". cbc.ca. 30 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.
"The Turning Point: Free Primary Education in Kenya – NORRAG". norrag.org. 4 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 21 December 2020.
"Africa | Free secondary schools for Kenya". BBC News. 11 February 2008. 3 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 26 February 2013.

[Conlang-1] Constitution (2009) Art. 7 [National, official and other languages] "(1) The national language of the Republic is Swahili. (2) The official languages of the Republic are Swahili and English. (3) The State shall–-–- (a) promote and protect the diversity of language of the people of Kenya; and (b) promote the development and use of indigenous languages, Kenyan Sign language, Braille and other communication formats and technologies accessible to persons with disabilities."

[Census2019a-2] "2019 Kenya Population and Housing Census Volume IV: Distribution of Population by Socio-Economic Characteristics". Kenya National Bureau of Statistics. 5 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 24 March 2020.

[3] "2022 Report on International Religious Freedom: Kenya". United States Department of State. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2023.

[unstats08-4] "Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). United Nations Statistics Division. 2012. 26 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 4 September 2017.

[5] "United Nations Statistics Division – Demographic and Social Statistics". unstats.un.org. 28 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 4 September 2017.

[6] "2019 KPHC – Analytical Report on Population Projections Vol XVI". Kenya National Bureau of Statistics. September 2022. p. 38. සම්ප්‍රවේශය 11 July 2023.

[KNBS2019-7] "2019 Kenya Population and Housing Census Results". Kenya National Bureau of Statistics. 4 November 2019. 13 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 15 November 2019.

[IMFWEO.KE-8] "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Kenya)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2023.

[GINI-9] "Gini index". World Bank Group. 2019. Jun 15, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 17 October 2023.

[HDI-10] "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2022.

[cia-11] Central Intelligence Agency (2012). "Kenya". The World Factbook. 24 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 28 May 2013.

[12] . kenya.opendataforafrica.org. 16 April 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.

[13] "Constitutive Act of the African Union" (PDF). au.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-18.

[14] "African Hunter-Gatherers: Survival, History and Politics of Identity" (PDF). repository.kulib.kyoto-u.ac.jp (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 November 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2021-10-18.

[15] "The East African Bushmen". researchgate.net (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2021-10-18.

[EhretCHS2-16] Ehret, C. (1983) Culture History in the Southern Sudan, J. Mack, P. Robertshaw, Eds., British Institute in Eastern Africa, Nairobi, pp. 19–48, ISBN .

[17] "Wonders Of The African World". pbs (ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2021-10-18.

[18] . 13 December 2007. 13 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[19] "GNI per capita, Atlas method (current US$) – Kenya". worldbank.org. World Bank. සම්ප්‍රවේශය 3 May 2022.

[second-largest-economy-20] Oluwole, Victor (24 July 2023). "African giants: The 10 largest economies on the continent". Business Insider Africa. සම්ප්‍රවේශය 26 November 2023.

[21] "East African Community" (PDF). eala.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-19.

[22] "East African Federation". eac.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-19.

[23] Maxwell, Daniel, and Ben Watkins. "Humanitarian information systems and emergencies in the Greater Horn of Africa: logical components and logical linkages." Disasters 27.1 (2003): 72–90.

[24] Mwangi S. Kimenyi; Francis M. Mwega; Njuguna S. Ndung'u (May 2016). "The African Lions: Kenya country case study" (PDF). The Brookings Institution. 27 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 23 May 2016.

[sullivan-25] Sullivan, Paul (2006). Kikuyu Districts. Dar es Salaam, Tanzania: Mkuki na Nyota Publishers.

[26] . 26 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.

[Krapf-27] (1860). Travels, Researches, and Missionary Labours in Eastern Africa. London: Frank Cass & Co. Ltd.

[krapf_452-28] (13 May 1850). "Extract from Krapf's diary". Church Missionary Intelligencer. i: 452.

[foottit-29] Foottit, Claire (2006) [2004]. Kenya. The Brade Travel Guide. Bradt Travel Guides Ltd. ISBN .

[30] Ratcliffe, B. J. (January 1943). "The Spelling of Kenya". Journal of the Royal African Society. 42 (166): 42–44. 717465.

[Isaac-31] Glynn Llywelyn Isaac, Barbara Isaac (1977). Olorgesailie: archeological studies of a Middle Pleistocene lake basin in Kenya. University of Chicago Press. p. xiii.

[NPR-593591796-32] (15 March 2018). "Scientists Are Amazed By Stone Age Tools They Dug Up In Kenya". . 15 March 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 15 March 2018.

[The_Atlantic-555674-33] (15 March 2018). "A Cultural Leap at the Dawn of Humanity – New finds from Kenya suggest that humans used long-distance trade networks, sophisticated tools, and symbolic pigments right from the dawn of our species". . 17 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 15 March 2018.

[Brooks-34] Brooks AS, Yellen JE, Potts R, Behrensmeyer AK, Deino AL, Leslie DE, Ambrose SH, Ferguson JR, d'Errico F, Zipkin AM, Whittaker S, Post J, Veatch EG, Foecke K, Clark JB (2018). "Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age". Science. 360 (6384): 90–94. :2018Sci...360...90B. doi:10.1126/science.aao2646. PMID 29545508.

[EhretC18-35] Ehret, C. (2002) The Civilizations of Africa: a History to 1800, University Press of Virginia, ISBN .

[EhretHRSC-36] Ehret, C. (1980) The historical reconstruction of Southern Cushitic phonology and vocabulary, Kölner Beiträge zur Afrikanistik 5, Bd., Reimer, Berlin.

[EhretCHS-37] Ehret, C. (1983) Culture History in the Southern Sudan, J. Mack, P. Robertshaw, Eds., British Institute in Eastern Africa, Nairobi, pp. 19–48, ISBN .

[AmbroseALR-38] Ambrose, S.H. (1982). "Archaeological and linguistic reconstructions of history in East Africa." In Ehert, C., and Posnansky, M. (eds.), The archaeological and linguistic reconstruction of African history, University of California Press, ISBN .

[AmbroseSG-39] Ambrose, S.H. (1986) Sprache und Geschichte in Afrika 7.2, 11.

[ILO-40] Traditional occupations of indigenous and tribal peoples: Emerging trends (ඉංග්‍රීසි බසින්). International Labour Organization. 2000. ISBN .

[EhretACA-41] Ehret, C. (1998) An African Classical Age : Eastern and Southern Africa in World History, 1000 B.C. to A.D. 400., University Press of Virginia, Charlottesville, pp. xvii, 354, ISBN .

[pbs.org-42] "Wonders of the African World". . 1 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 16 April 2010.

[43] . swahilihub.com. 21 June 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2016.

[Nanjira-44] Nanjira, Daniel Don (2010). African Foreign Policy and Diplomacy from Antiquity to the 21st Century (ඉංග්‍රීසි බසින්). ABC-CLIO. ISBN .

[45] Spear, Thomas (2000). "Early Swahili History Reconsidered". The International Journal of African Historical Studies. 33 (2): 257–290. doi:10.2307/220649. 220649.

[46] Brielle, E. S.; Fleisher, J.; Wynne-Jones, S.; et al. (2023). "Entwined African and Asian genetic roots of medieval peoples of the Swahili coast". nature. 615: 866–873. doi:10.1038/s41586-023-05754-w.

[47] شاكر مصطفى, موسوعة دوال العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1360

[48] Nicolini, Beatrice (1 January 2004). Makran, Oman, and Zanzibar: Three-Terminal Cultural Corridor in the Western Indian Ocean, 1799–1856 (ඉංග්‍රීසි බසින්). BRILL. p. 62. ISBN .

[49] Gower, R.H. (April 1952). "Swahili Borrowings from English". Africa. 22 (2): 154–157. doi:10.2307/1156242. 1156242. 146513246.

[50] Alsayyad, Nezar (30 March 2001). Hybrid Urbanism. Greenwood Publishing Group. ISBN .

[51] Ali, Shanti Sadiq (1996). The African Dispersal in the Deccan. Orient Blackswan. ISBN .^[]

[52] "Slavery (sociology) 2 ජූනි 2015 at the Wayback Machine". Encyclopædia Britannica Online.

[53] Swahili Coast 19 ජනවාරි 2018 at the Wayback Machine. National Geographic.

[54] "PBS website". . 16 January 2001. 8 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 12 October 2015.

[55] Ndeda, Mildred (2019). "Population movement, settlement and the construction of society to the east of Lake Victoria in precolonial times: the western Kenyan case". The East African Review (52): 83–108. doi:10.4000/eastafrica.473. 198396394.

[56] Beachey, R.W. (1967). "The East African Ivory Trade in the Nineteenth Century". The Journal of African History. 8 (2): 269–290. doi:10.1017/S0021853700007052. 162882930.

[57] "Johannes Rebmann". Encyclopædia Britannica (Online ed.). https://www.britannica.com/biography/Johannes-Rebmann. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 15 August 2022.

[Encyclopædia_Britannica-58] Encyclopædia Britannica

[R._Mugo_Gatheru_2005-59] (2005) Kenya: From Colonization to Independence, 1888–1970, McFarland, ISBN

[60] . Magicalkenya.com. 3 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2010.

[61] . Time. 5 November 1965

[62] Firestone, Matthew (15 September 2010). Kenya (ඉංග්‍රීසි බසින්). Lonely Planet Publications. p. 28. ISBN .

[Wunyabari_O._Maloba_1993-63] Maloba, Wunyabari O. (1993) Mau Mau and Kenya: An Analysis of Peasant Revolt, Indiana University Press, 0852557450.

[64] "Uncovering the brutal truth about the British empire". The Guardian. 18 August 2016. 1 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 22 November 2019.

[65] "Mau Mau". Encyclopædia Britannica (Online ed.). https://www.britannica.com/topic/Mau-Mau. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 15 August 2022.

[66] Anderson, David (2005). Histories of the Hanged: The Dirty War in Kenya and the End of Empire. London: Weidenfeld and Nicolson. ISBN .

[67] Castagno, A. A. (1964). "The Somali-Kenyan Controversy: Implications for the Future". The Journal of Modern African Studies. 2 (2): 165–188. doi:10.1017/S0022278X00003980. 158817. 154443409.

[68] "NORTHERN FRONTIER DISTRICT OF KENYA (Hansard, 3 April 1963)". api.parliament.uk. 15 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 31 December 2019.

[69] "Kenya, 1962: Enumeration Forms in English" (PDF). 4 February 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2020-05-24.

[Kenneth_Roberts-Wray_1966._P._762-70] "Commonwealth and Colonial Law" by , London, Stevens, 1966. P. 762

[71] HC Deb 22 November 1963 vol 684 cc1329-400 wherein the UK Under-Secretary of State for Commonwealth Relations and for the Colonies stated: "An agreement was then signed on the 8th October 1963, providing that on the date when Kenya became independent the territories comprising the Kenya Coastal Strip would become part of Kenya proper."

[Hogg1986-72] Hogg, Richard (1986). "The New Pastoralism: Poverty and Dependency in Northern Kenya". Africa: Journal of the International African Institute. 56 (3): 319–333. doi:10.2307/1160687. 1160687. 146312775.

[Howell1968-73] Howell, John (May 1968). "An Analysis of Kenyan Foreign Policy". The Journal of Modern African Studies. 6 (1): 29–48. doi:10.1017/S0022278X00016657. 158675. 154605094.

[74] "Foreign Relations of the United States, 1969–1976, Volume E–6, Documents on Africa, 1973–1976 - Office of the Historian". history.state.gov. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.

[75] Kabukuru, Wanjohi (2015-02-26). "The Kenya-Ethiopia Defence Pact: Is Somalia a pawn?". New African Magazine (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.

[76] Permanent Mission of the Republic of Kenya to the United Nations (2002). . Consulate General of Kenya in New York. 8 June 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 February 2010.

[77] Boone, Catherine (April 2012). "Land Conflict and Distributive Politics in Kenya" (PDF). African Studies Review. 55 (1): 75–103. doi:10.1353/arw.2012.0010. hdl:2152/19778. 0002-0206. 154334560.

[78] Times, Charles Mohr Special to The New York (16 December 1973). "Kenya, 10 Years Independent, Emerges as a Model of Stability (Published 1973)". The New York Times. 27 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 19 November 2020.

[sproul-79] "Letters to the Editor (Published 1974)". The New York Times. 16 January 1974. 30 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 19 November 2020.

[80] "Amnesty International Annual Report 1973-1974. Available from" (PDF). January 1974. 21 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් (PDF). සම්ප්‍රවේශය 19 November 2020.

[81] Ndegwa, Stephen N. (1999). "Multi-Party Politics in Kenya: the Kenyatta and Moi States and the Triumph of the System in the 1992 Election (review)". Africa Today. 46 (2): 146–148. doi:10.1353/at.1999.0008. 1527-1978. 145810474.

[82] Society. Nyamora Communications Limited. 1992. p. 12.

[83] "Wagalla massacre: Raila Odinga orders Kenya probe". BBC. 11 February 2011. 22 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 14 November 2013.

[84] Harden, Blaine (25 February 1988) , The Washington Post.

[85] Moreno, Pedro C. (ed.). . Handbook on Religious Liberty Around the World. Charlottesville, VA: The Rutherford Institute. 29 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[Keith-86] Keith., Kyle (1999). Politics of the independence of Kenya. Macmillan. ISBN . 795968156.

[Goldsworthy-87] Goldsworthy, David (March 1982). "Ethnicity and Leadership in Africa: the 'Untypical' Case of Tom Mboya". The Journal of Modern African Studies. 20 (1): 107–126. doi:10.1017/s0022278x00000082. 0022-278X. 154841201.

[ParliamentKe-88] "KENYA: parliamentary elections National Assembly, 1992". archive.ipu.org. 17 August 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[89] "Clashes, elections and land – church keeps watch in Molo". IRIN. 19 July 2007. 17 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[BBCKenyaHist-90] "Kenya profile". 31 January 2018. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[91] . Crawfurd Homepage. 23 December 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[ReferenceA-92] Anderson, David M. (2003). "Kenya's Elections 2002 – The Dawning of a New Era?". African Affairs. 102 (407): 331–342. doi:10.1093/afraf/adg007.

[93] AfricaNews (25 October 2017). "A look at Kenya's elections history since independence in 1964". Africanews. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[94] "Of Oranges and Bananas: The 2005 Kenya Referendum on the Constitution". CMI – Chr. Michelsen Institute. 12 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.

[95] "Deal to end Kenyan crisis agreed". 12 April 2008. 15 April 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[96] . Reuters. 1 July 2010. 8 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[97] . 14 March 2012. 14 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[RedCross-98] Koech, Dennis (25 July 2011). . Kbc.co.ke. 4 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2011.

[Kscafthit-99] "Kenya: schools close as famine takes hold in Turkana". Indcatholicnews.com. 28 July 2011. 19 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 7 August 2011.

[Unsfisiobrr-100] Gettleman, Jeffrey (3 February 2012) U.N. Says Famine in Somalia Is Over, but Risks Remain 7 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. The New York Times.

[101] "Supreme Court upholds Uhuru's election as president". Daily Nation. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[102] Burke, Jason (25 October 2017). "Kenya election rerun to go ahead after court fails to rule on delay". The Guardian. 0261-3077. 28 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[103] "Kenya court decision demonstrates respect for rule of law | IDLO". idlo.int. September 2017. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[104] Team, Standard. "President Uhuru Kenyatta declared winner of repeat presidential election". The Standard. 30 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[105] Moore, Jina (30 October 2017). "President Uhuru Kenyatta declared winner of repeat presidential election". The New York Times. 25 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 29 January 2019.

[106] Wilson, Tom (1 November 2019). "Handshake ends crisis and leads to signs of progress in Kenya". Financial Times. 14 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 27 June 2021.

[107] "The Handshake that Shaped a Nation". Kenya Connection (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-05-31. 23 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2021-06-21.

[bbi_blocked_2021_05_14_bbc-108] Omondi, Ferdinand: "Kenya's BBI blocked in scathing court verdict for President Kenyatta," 14 මැයි 2021 at the Wayback Machine May 14, 2021, BBC News (Africa), retrieved May 14, 2021

[kenyan_court_2021_05_13_reuters-109] Miriri, Duncan: "Kenyan court slams brakes on president's constitutional changes," 14 මැයි 2021 at the Wayback Machine May 13, 2021, , retrieved May 14, 2021

[110] "Kenyan court rejects disputed bid to change constitution". Aljazeera. 20 August 2021. 26 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.

[111] "Kenya election result: William Ruto wins presidential poll". BBC News. 15 August 2022.

[112] Obulutsa, George; Mersie, Ayenat (13 September 2022). "William Ruto sworn in as Kenya's fifth president". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්).

[cia3-113] Central Intelligence Agency (2012). "Kenya". The World Factbook. 24 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 28 May 2013.

[114] Murayama, Yuji; Kamusoko, Courage; Yamashita, Akio; Estoque, Ronald C. (2017-03-29). Urban Development in Asia and Africa: Geospatial Analysis of Metropolises (ඉංග්‍රීසි බසින්). Springer. ISBN .

[115] Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ඉංග්‍රීසි බසින්). Infobase Publishing. ISBN .

[:02-116] CIA (2010). The World Factbook. Potomac Books, Inc. p. 336. ISBN .

[117] Salih, Mohamed (2012). Local Climate Change and Society. Routledge. p. 119. ISBN .

[118] Peck, Dannele E.; Peterson, Jeffrey M. (2015). Climate Variability and Water Dependent Sectors: Impacts and Potential Adaptations. Routledge. ISBN .

[:3-119] "Kenya climate: average weather, temperature, precipitation, best time". climatestotravel.com. 2 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2020-01-15.

[120] "Wildebeest Migration". National Geographic Society. 19 January 2012. 12 June 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.

[121] Bashir, Hanif. "Masai Mara Safari – The Migration | Tour Packages". 2 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 3 March 2021.

[122] Pflanz, Mike (2010-06-13). "New road threatens Africa's 'wonder of the world' wildebeest migration". Daily Telegraph (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 0307-1235. 15 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 2020-01-15.

[FLII-Supplementary-123] Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. :2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[124] Novak, Andrew. . racism.org. 3 June 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.

[125] "Corruption Perceptions Index 2019". transparency.org. . 12 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 20 February 2020.

[126] . Business Anti-Corruption Portal. 6 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2014.

[127] A short history of the 2010 Kenya constitution 30 ඔක්තෝබර් 2012 at the Wayback Machine. kenyaconstitution.org

[128] "International observers declare Kenyan elections fair". cbc.ca. 30 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 13 May 2016.

[129] "The Turning Point: Free Primary Education in Kenya – NORRAG". norrag.org. 4 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 21 December 2020.

[130] "Africa | Free secondary schools for Kenya". BBC News. 11 February 2008. 3 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් . සම්ප්‍රවේශය 26 February 2013.