හයිටිය

හයිටිය, නිල වශයෙන් හයිටි ජනරජය, යනු කැරිබියානු මුහුදේ හිස්පැනියෝලා දූපතේ, කියුබාවට සහ ජැමෙයිකාවට නැගෙනහිරින් සහ බහමාස් වලට දකුණින් පිහිටි රටකි. එය ඩොමිනිකන් ජනරජය සමඟ බෙදා ගන්නා දිවයිනේ බටහිර අටෙන් තුනක කොටසක් අල්ලා ගනී. හයිටිය යනු කැරිබියන් දූපතේ තුන්වන විශාලතම රට වන අතර ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය මිලියන 11.4 ක් වන අතර එය වඩාත්ම ජනාකීර්ණ කැරිබියන් රට වේ. අගනුවර සහ විශාලතම නගරය පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් ය.

හයිටි ජනරජය République d'Haïti (ප්‍රංශ) Repiblik d Ayiti  ()
ජාතික ධජය රාජ්‍ය ලාංඡනය
උද්යෝග පාඨය:  "" (ප්‍රංශ) "Libète, Egalite, Fratènite" (Haitian Creole) "නිදහස, සමානාත්මතාවය, සහෝදරත්වය" සාම්ප්‍රදායික ලාංඡනයේ ආදර්ශ පාඨය: "" (ප්‍රංශ) "Inite se fòs" (Haitian Creole) "සංගමය ශක්තිය ලබා දෙයි"
ජාතික ගීය:  (ප්‍රංශ) Desalinyèn (Haitian Creole) "ඩෙසලයින් ගීතය"
Location in the Western Hemisphere Haiti and its neighbors
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් 18°35′39″N 72°18′26″W / 18.59417°N 72.30722°W / 18.59417; -72.30722
නිල භාෂා(ව)	ප්‍රංශ හයිටි ක්‍රියෝල්
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්	95% අප්‍රිකානු-හයිටි ජාතිකයන් (කළු) 5% මුලටෝ හයිටි ජාතිකයන් (මිශ්‍ර) හෝ සුදු හයිටි ජාතිකයන් (සුදු)
ආගම (2020)	87.0% ක්‍රිස්තියානි 10.7% අවිධිමත් ආගම් 2.1% ජන ආගම් 0.2% අනෙකුත්
	හයිටි ජාතිකයන්
රජය	අන්තර්කාලීන රජයක් යටතේ ඒකීය අර්ධ ජනාධිපති ජනරජයක්
• සංක්‍රාන්ති ජනාධිපති මණ්ඩලය	ලෙස්ලි වෝල්ටෙයාර් (සභාපති) එඩ්ගාඩ් ලෙබ්ලාන්ක් ෆිල්ස් ෆ්‍රිට්ස් ජීන් ලෝරන්ට් ශාන්ත සයිර් එම්මානුවෙල් වර්ටිලෙයාර් ස්මිත් ඔගස්ටින් ලුවී ජෙරල්ඩ් ගිලෙස්
• අගමැති	(වැඩබලන)
ව්‍යවස්ථාදායකය	ජාතික සභාව
•	සෙනෙට් සභාව
•	නියෝජිත මණ්ඩලය
ප්‍රංශය වෙතින් නිදහස
• නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කිරීම	1804 ජනවාරි 1
• ස්වාධීනත්වය පිළිගැනීම	1825 අප්‍රේල් 17
• පළමු අධිරාජ්‍යය	1804 සැප්තැම්බර් 22
• දකුණු ජනරජය	1806 මාර්තු 9
• උතුරු ප්‍රාන්තය	1806 ඔක්තෝබර් 17
• හයිටි රාජධානිය	1811 මාර්තු 28
• හිස්පැනියෝලා එක්සත් කිරීම	1822 පෙබරවාරි 9
• විසුරුවා හැරීම	1844 පෙබරවාරි 27
• දෙවන අධිරාජ්‍යය	1849 අගෝස්තු 26
• ජනරජය	1859 ජනවාරි 15
• එක්සත් ජනපද වාඩිලෑම	1915 ජූලි 28 – 1934 අගෝස්තු 1
• එක්සත් ජනපදය වෙතින් නිදහස	1934 අගෝස්තු 15
• වත්මන් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව	1987 මාර්තු 29
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	27,750 km^2 (10,710 sq mi) (143 වෙනි)
• ජලය (%)	0.7
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	11,470,261 ()
• ජන ඝණත්වය	382/km^2 (989.4/sq mi) ()
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 38.952 (144 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 3,185 ()
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 25.986 (139 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 2,125 ()
ගිනි (2023)	41 මධ්‍යම
මාසද (2022)	▼ 0.552 මධ්‍යම · 158 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	හයිටි ගෝර්ඩ් ()
වේලා කලාපය	UTC−05:00 (නැගෙනහිර සම්මත වේලාව)
• ගිම්හාන ()	UTC−04:00 (නැගෙනහිර දිවා ආලෝකය කාලය)
	දකුණ
ඇමතුම් කේතය	+509

හයිටිය මුලින් ජනාවාස වූයේ ටයිනෝ ජනතාව විසිනි. 1492 දී, ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් ඇමරිකාවේ පළමු යුරෝපීය ජනාවාසය වන ලා නවිඩාඩ් එහි ඊසානදිග වෙරළ තීරයේ ස්ථාපිත කළේය. 1697 වන තෙක් දූපත ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් වූ අතර, බටහිර කොටස ප්‍රංශයට පවරා දී වහල්භාවයට පත් අප්‍රිකානුවන් විසින් වැඩ කරන ලද උක් වගාවන් විසින් ආධිපත්‍යය දරන ශාන්ත-ඩොමින්ගු බවට පත් විය. 1791-1804 හයිටි විප්ලවය මගින් හයිටි රාජ්‍යය කැරිබියන් දූපත් වල පළමු ස්වෛරී රාජ්‍යය බවටත්, ඇමරිකාවේ දෙවන ජනරජය බවටත්, ඇමරිකාවේ වහල්භාවය නිල වශයෙන් අහෝසි කළ පළමු රට බවටත්, වහල් කැරැල්ලකින් ස්ථාපිත වූ ඉතිහාසයේ එකම රට බවටත් පත් විය. 19 වන සියවසේදී දේශපාලන අස්ථාවරත්වය, ජාත්‍යන්තර හුදකලාව, ප්‍රංශයට ණය වීම සහ මිල අධික යුද්ධයක් ඇතුළුව ඩොමිනිකන් ජනරජයේ අසාර්ථක ආක්‍රමණ දක්නට ලැබුණි. එක්සත් ජනපද හමුදා 1915 සිට 1934 දක්වා හයිටිය අත්පත් කර ගත් අතර, ඉන්පසු ඩුවාලියර් පවුලේ ඒකාධිපති පාලනය (1957–1986) අනුගමනය කළේය. 2004 දී කුමන්ත්‍රණයකින් පසු එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය මැදිහත් විය. 2010 දී, ව්‍යසනකාරී භූමිකම්පාවක් සහ මාරාන්තික කොලරාව පැතිරීමක් රට විනාශ කළේය.

හයිටිය රාජ්‍යය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ, ඇමරිකානු රාජ්‍ය සංවිධානයේ (OAS), කැරිබියන් රාජ්‍ය සංගමයේ සහ ජාත්‍යන්තර ෆ්‍රැන්කෝෆෝනි සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකි. CARICOM සංවිධානයට අමතරව, එය ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලේ, ලෝක වෙළඳ සංවිධානයේ, සහ ලතින් ඇමරිකානු සහ කැරිබියානු රාජ්‍යයන්ගේ ප්‍රජාවේ සාමාජිකයෙකි. ඓතිහාසික වශයෙන් දුප්පත් සහ දේශපාලනික වශයෙන් අස්ථාවර වූ හයිටිය රාජ්‍යය, දැඩි ආර්ථික හා දේශපාලන අර්බුද, කල්ලි ක්‍රියාකාරකම්, සහ එහි රජයේ බිඳවැටීම් වලට මුහුණ දී තිබේ. තේරී පත් වූ නිලධාරීන් නොමැති බැවින්, හයිටිය රාජ්‍යය අසාර්ථක රාජ්‍යයක් ලෙස විස්තර කර ඇත.

නිරුක්තිය

හයිටි (පෙර හේටි ද) ස්වදේශික ටයිනෝ භාෂාවෙන් පැමිණ ඇති අතර එහි අර්ථය "උස් කඳු සහිත දේශය" යන්නයි; එය මුළු හිස්පැනියෝලා දූපතටම ස්වදේශික නාමය විය. ඇමරින්දියානු පූර්වගාමීන්ට උපහාරයක් ලෙස, ස්වාධීන ශාන්ත-ඩොමින්ගුගේ නිල නාමය ලෙස හයිටි විප්ලවවාදී ජීන්-ජැක් ඩෙසලීන් විසින් මෙම නම ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන ලදී.

ප්‍රංශ භාෂාවෙන්, හයිටි හි ï ට උච්චාරණ ලකුණක් ඇත (දෙවන ස්වරය නයිව් යන වචනයේ මෙන් වෙන වෙනම උච්චාරණය කරන බව පෙන්වීමට භාවිතා කරයි), H නිහඬයි. (ඉංග්‍රීසියෙන්, උච්චාරණය සඳහා මෙම රීතිය බොහෝ විට නොසලකා හරිනු ලැබේ, එබැවින් හයිටි අක්ෂර වින්‍යාසය භාවිතා වේ.) එහි උච්චාරණය සඳහා HIGH-ti, high-EE-ti සහ haa-EE-ti වැනි විවිධ ඉංග්‍රීසිකරණයන් ඇත, ඒවා තවමත් භාවිතයේ පවතී, නමුත් HAY-ti වඩාත් පුළුල් හා හොඳින් ස්ථාපිත වේ. ප්‍රංශ භාෂාවෙන්, හයිටි යන අන්වර්ථ නාමයේ තේරුම "ඇන්ටිලස්හි මුතු ඇටය" (ලා පර්ල් ඩෙස් ඇන්ටිලස්) යන්නයි, මන්ද එහි ස්වාභාවික සුන්දරත්වය සහ ප්‍රංශ රාජධානිය සඳහා එය රැස් කළ ධනයේ ප්‍රමාණය යන දෙකම නිසාය. හයිටි ක්‍රියෝල් භාෂාවෙන්, එය අක්ෂර වින්‍යාසය සහ උච්චාරණය කරනු ලබන්නේ y අකුරින් මිස H අකුරකින් නොවේ: අයයිටි. හයිටි යන නාමය පිළිබඳ තවත් මතයක් වන්නේ එහි ආරම්භය අප්‍රිකානු සම්ප්‍රදායෙන් බවයි; ෆොන් භාෂාවෙන්, ලොක්කන් (අප්‍රිකාවේ උපත ලද හයිටි ජාතිකයන්) විසින් වැඩිපුරම කතා කරන අයගෙන් එකක් වන Ayiti-Tomè යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ: "අද සිට මේ භූමිය අපේ භූමියයි."^[]

හයිටි ප්‍රජාව තුළ රටට විවිධ අන්වර්ථ නාම ඇත: Ayiti-Toma (එහි මූලාරම්භය Ayiti Tomè), Ayiti-Cheri (අයිටි මගේ ආදරණීය), Tè-Desalin (ඩෙසලයින්ස් ඉඩම) හෝ Lakay (නිවස).^[]

ඉතිහාසය

පූර්ව-කොලොම්බියානු යුගය

ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් පැමිණෙන අවස්ථාවේ හිස්පැනියෝලා හි කැසික්ඩොම් පහ

හයිටියේ බටහිර අටෙන් තුනෙන් කොටසක් හිමි හිස්පැනියෝලා දූපත, මධ්‍යම හෝ උතුරු දකුණු ඇමරිකාවෙන් පැමිණි බවට සැලකෙන ස්වදේශික ඇමරිකානුවන් විසින් වසර 6,000 කට පමණ පෙර සිට ජනාවාස වී ඇත. මෙම පුරාණ යුගයේ ජනයා බොහෝ දුරට දඩයම්කරුවන් එකතු කරන්නන් ලෙස සැලකේ. ක්‍රි.පූ. 1 වන සහස්‍රය තුළ, ටයිනෝ ජනයාගේ අරවාකන් භාෂාව කතා කරන මුතුන් මිත්තන් කැරිබියන් වෙත සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත්හ. පුරාණ ජනයා මෙන් නොව, ඔවුන් මැටි භාණ්ඩ නිෂ්පාදනය සහ කෘෂිකර්මාන්තය දැඩි ලෙස සිදු කළහ. හිස්පැනියෝලා හි ටයිනෝ ජනයාගේ මුතුන් මිත්තන් පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂිය වන්නේ ක්‍රි.ව. 600 පමණ දක්වා දිවෙන ඔස්ටියොනොයිඩ් සංස්කෘතියයි.

ටයිනෝ සමාජයේ දේශපාලන සංවිධානයේ විශාලතම ඒකකය මෙහෙයවනු ලැබුවේ යුරෝපීයයන් තේරුම් ගත් පරිදි කැසික් හෙවත් ප්‍රධානියෙකු විසිනි. යුරෝපීය සම්බන්ධතා අවධියේදී, හිස්පැනියෝලා දූපත 'කැසික්ඩොම්' පහකට බෙදා තිබුණි: ඊසාන දෙසින් මැගුවා, වයඹ දෙසින් මැරියන්, නිරිත දෙසින් ජරගුවා, සිබාඕ මධ්‍යම ප්‍රදේශවල මැගුවානා සහ ගිනිකොන දෙසින් හිගුයි.

ටයිනෝ සංස්කෘතික කෞතුක වස්තු අතර රටේ ස්ථාන කිහිපයක ගුහා සිතුවම් ඇතුළත් වේ. මේවා හයිටියේ සහ සංචාරක ආකර්ෂණයන්හි ජාතික සංකේත බවට පත්ව ඇත. නිරිත දෙසින් ප්‍රංශ යටත් විජිත නගරයක් ලෙස ආරම්භ වූ නූතන ලියෝගීන්, සරාගුවා හි කැසික්ඩොම් හි පැරණි අගනුවර අසල පිහිටා ඇත.

යටත් විජිත යුගය

ස්පාඤ්ඤ පාලනය (1492–1625)

ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් හිස්පැනියෝලාවට ගොඩබසින ආකාරය පිළිබඳ කලාකරුවාගේ හැඟීම, තියඩෝර් ඩි බ්‍රයි විසින් කැටයම් කරන ලදී.

නාවික ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් 1492 දෙසැම්බර් 6 වන දින හයිටියට ගොඩ බැස්සේ, ඔහු මෝල්-සෙන්ට්-නිකොලස් ලෙස නම් කළ ප්‍රදේශයකට ය, සහ කැස්ටිල් කිරුළ සඳහා දිවයිනට හිමිකම් කීවේය. දින දහනවයකට පසු, ඔහුගේ සැන්ටා මාරියා නෞකාව වර්තමාන කැප්-හයිටියන් ස්ථානය අසලදී ගොඩ බැස්සේය. කොලොම්බස් දූපතේ මිනිසුන් 39 දෙනෙකු ඉතිරි කළ අතර, ඔවුන් 1492 දෙසැම්බර් 25 වන දින ලා නවිඩාඩ් ජනාවාසය ආරම්භ කළහ. මුලින් හොඳ තත්ත්වයේ පැවති ස්වදේශික ජනතාව සමඟ සබඳතා බිඳ වැටුණු අතර, පසුව පදිංචිකරුවන් ටයිනෝ විසින් මරා දමන ලදී.

නාවිකයින් ආවේණික යුරේසියානු බෝවන රෝග ගෙන ගිය අතර, එමඟින් ස්වදේශික ජනතාව විශාල සංඛ්‍යාවක් මිය ගිය වසංගත ඇති විය. ඇමරිකාවේ වාර්තාගත පළමු වසූරිය වසංගතය 1507 දී හිස්පැනියෝලා හි පුපුරා ගියේය. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් ස්වදේශිකයන්ට රන් පතල් සහ වතුකරයේ වැඩ කිරීමට බල කළ එන්කොමියෙන්ඩා ක්‍රමයේ දැඩි බව නිසා ඔවුන්ගේ සංඛ්‍යාව තවදුරටත් අඩු විය.

ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් බර්ගෝස් නීති (1512–1513) සම්මත කළ අතර, එය ස්වදේශිකයන්ට හිරිහැර කිරීම තහනම් කළ අතර, ඔවුන් කතෝලික ආගමට හැරීම අනුමත කළේය, සහ එන්කොමියෙන්ඩාවන්ට නීතිමය රාමුවක් ලබා දුන්නේය. නිශ්චිත වතුකරයේ හෝ කර්මාන්තවල වැඩ කිරීම සඳහා ස්වදේශිකයන් මෙම ස්ථානවලට ගෙන එන ලදී.

ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් මධ්‍යම සහ දකුණු ඇමරිකාවේ විශාල ධනය කෙරෙහි ඔවුන්ගේ යටත් විජිතකරණ උත්සාහයන් නැවත යොමු කළ විට, හිස්පැනියෝලා බොහෝ දුරට වෙළඳ හා ඉන්ධන පිරවුම් ස්ථානයක් බවට පත් විය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මුහුදු කොල්ලකෑම් පුළුල් විය, එය ප්‍රංශය (ඉලේ ඩි ලා ටෝර්ටූ මත පදනම් වූ) සහ එංගලන්තය වැනි ස්පාඤ්ඤයට සතුරු යුරෝපීය බලවතුන් විසින් දිරිමත් කරන ලදී. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් බොහෝ දුරට දිවයිනේ බටහිර තුනෙන් කොටසක් අතහැර දැමූ අතර, ඔවුන්ගේ යටත් විජිතකරණ උත්සාහය නැගෙනහිර තුනෙන් දෙකක් කෙරෙහි අවධානය යොමු කළහ. මේ අනුව දිවයිනේ බටහිර කොටස ක්‍රමයෙන් ප්‍රංශ බුකනියර්වරුන් විසින් පදිංචි කරන ලදී; ඔවුන් අතර දුම්කොළ වගා කිරීමට සමත් වූ අතර මාටිනික් සහ ග්වාඩලූප් වලින් බොහෝ ප්‍රංශ යටත් විජිත පවුල් බඳවා ගත් බර්ට්‍රන්ඩ් ඩි'ඔගෙරොන් ද විය. 1697 දී ප්‍රංශය සහ ස්පාඤ්ඤය 1697 දී රයිස්වික් ගිවිසුම මගින් දිවයිනේ ඔවුන්ගේ සතුරුකම් විසඳා ගත් අතර එය හිස්පැනියෝලා ඔවුන් අතර බෙදා ගත්තේය.

ප්‍රංශ පාලනය (1625–1804)

ප්‍රංශයට බටහිර තෙවන ස්ථානය ලැබුණු අතර පසුව එය ශාන්ත-ඩොමින්ගු ලෙස නම් කරන ලදී. එය හිස්පැනියෝලා හි ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතයක් වූ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ හි ප්‍රංශ සමාන පදයකි. ප්‍රංශ ජාතිකයන් සීනි සහ කෝපි වගාවන් නිර්මාණය කිරීමට පටන් ගත් අතර, අප්‍රිකාවෙන් ආනයනය කරන ලද වහලුන් විශාල සංඛ්‍යාවක් විසින් වැඩ කරන ලද අතර, ශාන්ත-ඩොමින්ගු ඔවුන්ගේ ධනවත්ම යටත් විජිත සන්තකය බවට පත් විය, ප්‍රංශයේ විදේශ වෙළඳාමෙන් 40% ක් ජනනය කරමින් සහ එංගලන්තයේ සියලුම යටත් විජිතවල ධනය උත්පාදනය දෙගුණ කරමින් ඒකාබද්ධ විය.

ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන් වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින්ගෙන් 10 සිට 1 දක්වා ආසන්න සංඛ්‍යාවකින් වැඩි විය. 1788 සංගණනයට අනුව, හයිටියේ ජනගහනය යුරෝපීයයන් 25,000 කට ආසන්න සංඛ්‍යාවකින්, නිදහස් වර්ණ 22,000 කින් සහ වහල්භාවයේ සිටින අප්‍රිකානුවන් 700,000 කින් සමන්විත විය. ඊට වෙනස්ව, 1763 වන විට ප්‍රංශ කැනඩාවේ සුදු ජනගහනය 65,000 ක් පමණක් විය. දිවයිනේ උතුරේ, වහලුන් ලෙස සිටි අයට අප්‍රිකානු සංස්කෘතීන්, ආගම සහ භාෂාව සමඟ බොහෝ සබඳතා රඳවා ගැනීමට හැකි විය; අලුතින් ආනයනය කරන ලද අප්‍රිකානුවන් විසින් මෙම සබඳතා නිරන්තරයෙන් අලුත් කරන ලදී. වහල්භාවයේ සිටි සමහර බටහිර අප්‍රිකානුවන් කතෝලික ධර්මය සමඟ රහසිගතව සමමුහුර්ත කිරීමෙන් ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික වොඩෝ විශ්වාසයන් රඳවා ගත්හ.

ප්‍රංශ ජාතිකයන් ජීන්-බැප්ටිස්ට් කොල්බට් විසින් සකස් කරන ලද සහ XIV වන ලුවී විසින් අනුමත කරන ලද, වහල් ප්‍රතිකාර සහ අවසර ලත් නිදහස පිළිබඳ නීති ස්ථාපිත කරන ලද නොයාර් කේතය ("කළු කේතය") ක්‍රියාත්මක කළහ. ශාන්ත-ඩොමින්ගු වඩාත් කුරිරු ලෙස කාර්යක්ෂම වහල් යටත් විජිතවලින් එකක් ලෙස විස්තර කර ඇත; දහඅටවන සියවස අවසානයේ එය යුරෝපයේ නිවර්තන නිෂ්පාදනවලින් තුනෙන් දෙකක් සපයන අතර අලුතින් ආනයනය කරන ලද අප්‍රිකානුවන්ගෙන් තුනෙන් එකක් වසර කිහිපයක් ඇතුළත මිය ගියේය. බොහෝ වහලුන් වසූරිය සහ ටයිපොයිඩ් උණ වැනි රෝගවලින් මිය ගියහ. ඔවුන්ට අඩු උපත් අනුපාත තිබුණි, සමහර කාන්තාවන් වහල්භාවයේ බැඳීම් තුළ දරුවන් බිහි කිරීමට වඩා කලලරූප ගබ්සා කළ බවට සාක්ෂි තිබේ. වතු වගාවන් සඳහා ඉඩ සැලසීම සඳහා වනාන්තර එළි පෙහෙළි කර, ප්‍රංශ වතු හිමියන්ට උපරිම ලාභයක් ලබා ගැනීම සඳහා භූමිය අධික ලෙස වගා කිරීම නිසා යටත් විජිතයේ පරිසරය ද දුක් වින්දා.

1791 දී ශාන්ත-ඩොමින්ගු වහල් කැරැල්ල

ලුසියානා ජනපදයේ මෙන්, ප්‍රංශ යටත් විජිත රජය යුරෝපීය පිරිමි යටත් විජිතවාදීන්ගෙන් සහ අප්‍රිකානු වහල් කාන්තාවන්ගෙන් (සහ පසුව මිශ්‍ර-ජාතියේ කාන්තාවන්) මිශ්‍ර-ජාතියේ පැවත එන්නන් වන වර්ණ (gens de couleur) නිදහස් කිරීමට යම් අයිතිවාසිකම් ලබා දුන්නේය. කාලයත් සමඟ බොහෝ දෙනෙකු වහල්භාවයෙන් නිදහස් කරන ලද අතර ඔවුන් වෙනම සමාජ පන්තියක් ස්ථාපිත කළහ. සුදු ප්‍රංශ ක්‍රියෝල් පියවරුන් ඔවුන්ගේ මිශ්‍ර-ජාතියේ පුතුන් ඔවුන්ගේ අධ්‍යාපනය සඳහා නිතර ප්‍රංශයට යවන ලදී. සමහර වර්ණ පිරිමින් හමුදාවට ඇතුළත් කරන ලදී. වර්ණ සහිත නිදහස් ජනතාවගෙන් වැඩි දෙනෙක් දිවයිනේ දකුණේ, පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් අසල ජීවත් වූ අතර, බොහෝ දෙනෙක් ඔවුන්ගේ ප්‍රජාව තුළ අන්තර් විවාහ වූහ. ඔවුන් නිතරම ශිල්පීන් සහ වෙළඳුන් ලෙස සේවය කළ අතර, ඔවුන්ගේම වහල්භාවයේ සිටින පුද්ගලයින් ඇතුළු යම් දේපළක් හිමි කර ගැනීමට පටන් ගත්හ. වර්ණ සහිත නිදහස් ජනතාව ඔවුන්ගේ අයිතිවාසිකම් පුළුල් කරන ලෙස යටත් විජිත රජයට පෙත්සමක් ඉදිරිපත් කළහ.

වහල් ජීවිතයේ කෲරත්වය නිසා වහල්භාවයේ සිටි බොහෝ දෙනෙකු කඳුකර ප්‍රදේශවලට පලා ගිය අතර, එහිදී ඔවුන් තමන්ගේම ස්වාධීන ප්‍රජාවන් පිහිටුවා ගත් අතර ඔවුන් මෙරූන් ලෙස ප්‍රසිද්ධ විය. මෙරූන් නායකයෙකු වූ ෆ්‍රැන්කොයිස් මැකන්ඩාල් 1750 ගණන්වල කැරැල්ලක් මෙහෙයවීය; කෙසේ වෙතත්, පසුව ඔහු ප්‍රංශ ජාතිකයන් විසින් අල්ලාගෙන මරණ දඬුවම නියම කරන ලදී.

හයිටි විප්ලවය (1791–1804)

ජෙනරාල් ටූසෙන්ට් ලුවර්චර්

1789 ප්‍රංශ විප්ලවයෙන් සහ මිනිසාගේ අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ මූලධර්මවලින් ආභාෂය ලැබූ ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන් සහ නිදහස් වර්ණ ජනතාව වැඩි දේශපාලන නිදහසක් සහ වැඩි සිවිල් අයිතිවාසිකම් සඳහා බලපෑම් කළහ. මෙම කණ්ඩායම් දෙක අතර ආතතීන් ගැටුමකට තුඩු දුන් අතර, 1790 දී වින්සන්ට් ඕගේ විසින් නිදහස් වර්ණ සහිත මිලීෂියාවක් පිහිටුවන ලද අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඔහු අල්ලා ගැනීම, වධහිංසා පැමිණවීම සහ මරණ දඬුවම නියම කරන ලදී. අවස්ථාවක් දැනගත් 1791 අගෝස්තු මාසයේදී, වොඩූ හූන්ගන් (පූජක) බුක්මන්ගේ ආනුභාවයෙන් සහ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ හි ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ගේ සහාය ඇතිව ටූසෙන්ට් ලූවර්චර්ගේ නායකත්වය යටතේ උතුරු හයිටියේ පළමු වහල් හමුදාවන් පිහිටුවන ලදී - ඉක්මනින්ම මුළු යටත් විජිතය පුරාම පූර්ණ වහල් කැරැල්ලක් ඇති විය.

1792 දී, ප්‍රංශ රජය පාලනය නැවත ස්ථාපිත කිරීම සඳහා හමුදා සමඟ කොමසාරිස්වරුන් තිදෙනෙකු යැවීය; කුලියර් පරම්පරාව සහ වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින් සමඟ සන්ධානයක් ගොඩනඟා ගැනීම සඳහා කොමසාරිස්වරුන් වන ලෙගර්-ෆෙලිසිට් සොන්තොනැක්ස් සහ එටියන් පොල්වරෙල් යටත් විජිතයේ වහල්භාවය අහෝසි කළහ. මාස හයකට පසු, මැක්සිමිලියන් ඩි රොබෙස්පියර් සහ ජැකොබින්වරුන්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් ජාතික සමුළුව, අහෝසි කිරීම අනුමත කළ අතර එය සියලුම ප්‍රංශ යටත් විජිතවලට ව්‍යාප්ත කළේය.

නව ජනරජයක් වූ එක්සත් ජනපදය, ටූසෙන්ට් ලූවර්චර් සහ නැගී එන හයිටි රටට සහාය දීම හෝ නොකිරීම අතර දෝලනය වූයේ එක්සත් ජනපදයේ ජනාධිපති කවුද යන්න මත ය. වහල් හිමියෙකු සහ හුදකලාවාදියෙකු වූ වොෂින්ටනය, එක්සත් ජනපදය මධ්‍යස්ථව තබා ගත්තේය, නමුත් සමහර විට පුද්ගලික එක්සත් ජනපද පුරවැසියන් කැරැල්ල මැඩපැවැත්වීමට උත්සාහ කරන ප්‍රංශ වැවිලිකරුවන්ට ආධාර ලබා දුන්නේය. වහල්භාවයේ හඬ නඟන විරුද්ධවාදියෙකු වූ ජෝන් ඇඩම්ස්, 1798 සිට රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික පිළිගැනීම, මූල්‍ය ආධාර, යුධෝපකරණ සහ යුධ නැව් (USS ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ඇතුළුව) ලබා දීමෙන් වහල් කැරැල්ලට සම්පූර්ණයෙන්ම සහාය දුන්නේය. 1801 දී තවත් වහල් හිමි ජනාධිපතිවරයෙකු වූ ජෙෆර්සන් බලයට පත් වී එක්සත් ජනපද නාවික හමුදාව නැවත කැඳවූ විට මෙම සහයෝගය අවසන් විය.

වහල්භාවය අහෝසි කිරීමත් සමඟ, ටූසෙන්ට් ලුවර්චර් ප්‍රංශයට පක්ෂපාතී වන බවට ප්‍රතිඥා දුන් අතර, එම තත්වයෙන් ප්‍රයෝජන ගෙන ශාන්ත-ඩොමින්ගු ආක්‍රමණය කළ බ්‍රිතාන්‍ය සහ ස්පාඤ්ඤ හමුදා සමඟ සටන් කළ ඔහු පසුව ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයින්ට 1795 දී බාසල් සාමයේ කොන්දේසි යටතේ දිවයිනේ ඔවුන්ගේ කොටස ප්‍රංශයට පවරා දීමට සිදු වූ අතර, එමඟින් දිවයින එක් රජයක් යටතේ එක්සත් කළේය. කෙසේ වෙතත්, නැගෙනහිරින් ප්‍රංශ පාලනයට එරෙහිව කැරැල්ලක් ඇති වූ අතර, බටහිරින් පිහි යුද්ධයේදී (1799–1800) ලුවර්චර්ගේ හමුදා සහ ඇන්ඩ්‍රේ රිගාඩ් විසින් නායකත්වය දුන් නිදහස් වර්ණ ජනතාව අතර සටන් ඇති විය. යුද්ධයේදී කළු ජාතිකයින්ට එක්සත් ජනපදය දුන් සහයෝගය මුලටෝවරුන්ට එරෙහි ජයග්‍රහණයට දායක විය. සුදු ජාතිකයින් සහ නිදහස් කළු ජාතිකයින් 25,000 කට වැඩි පිරිසක් සරණාගතයින් ලෙස දිවයිනෙන් පිටව ගියහ.

ප්‍රංශ සේවයේ යෙදී සිටි පෝලන්ත හමුදා සහ හයිටි කැරලිකරුවන් අතර සටන. පෝලන්ත සොල්දාදුවන්ගෙන් බහුතරය අවසානයේ ප්‍රංශ හමුදාව අතහැර හයිටි ජාතිකයන් සමඟ සටන් කළහ.

ලූවර්චර් බෙදුම්වාදී ව්‍යවස්ථාවක් නිර්මාණය කර ජීවිතාන්තය දක්වා ආණ්ඩුකාර ජෙනරාල් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කිරීමෙන් පසු, 1802 දී නැපෝලියන් බොනපාට්, ප්‍රංශ පාලනය නැවත තහවුරු කිරීම සඳහා සොල්දාදුවන් 20,000 ක් සහ ඒ හා සමාන නාවිකයින් සංඛ්‍යාවක් ඔහුගේ මස්සිනා වන චාල්ස් ලෙක්ලර්ක්ගේ අණ යටතේ යැවීය. ප්‍රංශ ජාතිකයින් යම් ජයග්‍රහණ ලබා ගත් නමුත් මාස කිහිපයක් ඇතුළත ඔවුන්ගේ හමුදාවෙන් වැඩි දෙනෙක් කහ උණ ​​රෝගයෙන් මිය ගොස් තිබුණි. අවසානයේ යටත් විජිතය නැවත අත්පත් කර ගැනීමේ උත්සාහයකදී ප්‍රංශ හමුදා භටයින් 50,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර, ඒ අතර ජෙනරාල්වරුන් 18 දෙනෙක් ද වූහ. ලූවර්චර් අල්ලා ගැනීමට ප්‍රංශ ජාතිකයින් සමත් වූ අතර, නඩු විභාගය සඳහා ඔහුව ප්‍රංශයට ප්‍රවාහනය කළහ. ඔහු ෆෝට් ඩි ජූක්ස් හි සිරගත කරන ලද අතර, එහිදී ඔහු 1803 දී නිරාවරණයෙන් සහ සමහර විට ක්ෂය රෝගයෙන් මිය ගියේය.

හයිටි ජාතිකයන් ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් එල්ලා මරා දමති.

වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින්, නිදහස් පරම්පරාවේ ඩි කූලියර් සහ සහචරයින් සමඟ, ජෙනරාල්වරුන් වන ජීන්-ජැක් ඩෙසලින්ස්, ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රේ පෙෂන් සහ හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ්ගේ නායකත්වයෙන් නිදහස සඳහා වූ ඔවුන්ගේ සටන දිගටම කරගෙන ගියේය. 1803 නොවැම්බර් 18 වන දින පැවති වර්ටියර්ස් සටනේදී ප්‍රංශ හමුදා තීරණාත්මක ලෙස පරාජය කිරීමට කැරලිකරුවන් සමත් වූ අතර, වහල් කැරැල්ලක් හරහා සාර්ථකව නිදහස ලබා ගත් පළමු රාජ්‍යය ස්ථාපිත කළහ. ඩෙසලීන්ස්ගේ සමස්ත අණ යටතේ, හයිටි හමුදා විවෘත සටනක් වළක්වා, ඒ වෙනුවට නැපෝලියන් හමුදාවන්ට එරෙහිව සාර්ථක ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයක් පැවැත්වූ අතර, ප්‍රංශ සොල්දාදුවන්ගේ සංඛ්‍යාව අඩු කිරීම සඳහා කහ උණ ​​වැනි රෝග සමඟ කටයුතු කළහ. එම වසරේ අගභාගයේදී ප්‍රංශය දිවයිනෙන් ඉතිරිව සිටි භටයින් 7,000 ඉවත් කර ගත් අතර නැපෝලියන් උතුරු ඇමරිකානු අධිරාජ්‍යයක් නැවත ස්ථාපිත කිරීමේ අදහස අත්හැර, ලුසියානා (නව ප්‍රංශය) එක්සත් ජනපදයට විකුණා, ලුසියානා මිලදී ගැනීමේදී අත්හැරියේය.

විප්ලවය පුරාම, ඇස්තමේන්තුගත ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් 20,000 ක් කහ උණ ​​රෝගයට ගොදුරු වූ අතර, තවත් 37,000 ක් ක්‍රියාකාරීව මිය ගිය අතර,ඇල්ජීරියාව, මෙක්සිකෝව, ඉන්දුචීනය, ටියුනීසියාව සහ බටහිර අප්‍රිකාවේ විවිධ යටත් විජිත ව්‍යාපාර හරහා ක්‍රියාමාර්ගවලදී මියගිය මුළු ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් ප්‍රමාණය ඉක්මවා ගිය අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආසන්න වශයෙන් ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් 10,000 ක් ක්‍රියාකාරීව මිය ගියහ. බ්‍රිතාන්‍යයන් 45,000 ක් මිය ගියහ. ඊට අමතරව, හිටපු වහල් හයිටි ජාතිකයන් 350,000 ක් මිය ගියහ. මෙම ක්‍රියාවලියේදී, ඩෙසලීන්ස් නැපෝලියන් ප්‍රංශයට එරෙහි අරගලයේ වඩාත්ම සාර්ථක හමුදා අණ දෙන නිලධාරියා බවට පත්විය.

ස්වාධීන හයිටිය

පළමු අධිරාජ්‍යය (1804–1806)

දෙවියන් වහන්සේ ඉදිරියේ එකිනෙකාට පක්ෂපාතී බවට දිවුරුම් දෙන පෙටියන් සහ ඩෙසලයින්; ගිලන්-ලෙතියර්ගේ සිතුවමක්

1804 ජනවාරි 1 වන දින ගෝනයිව්ස් හි ජීන්-ජැක් ඩෙසලීන්ස් විසින් 'හයිටි' යන ස්වදේශීය නාමය යටතේ ශාන්ත-ඩොමින්ගු හි නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී සහ ඔහුගේ හමුදා විසින් ඔහු "ජීවිතයේ අධිරාජ්‍යයා" ලෙස I වන ජැක් අධිරාජ්‍යයා ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. ඩෙසලීන් මුලින් සුදු වැවිලිකරුවන්ට සහ අනෙකුත් අයට ආරක්ෂාව ලබා දුන්නේය. කෙසේ වෙතත්, බලයට පත්වීමෙන් පසු, ඔහු ඉතිරි සුදු ජාතිකයින් සියල්ලම පාහේ සමූල ඝාතනය කිරීමට නියෝග කළේය; 1804 ජනවාරි සහ අප්‍රේල් අතර කාලය තුළ, කළු ජනගහනයට මිත්‍රශීලී සහ අනුකම්පා කළ අය ඇතුළුව සුදු ජාතිකයින් 3,000 සිට 5,000 දක්වා සංඛ්‍යාවක් මරා දමන ලදී. ව්‍යතිරේක ලෙස සුදු ජාතිකයින් කාණ්ඩ තුනක් පමණක් තෝරාගෙන ඉතිරි කරන ලදී: පෝලන්ත සොල්දාදුවන්, ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් ප්‍රංශ හමුදාවෙන් පලා ගොස් හයිටි කැරලිකරුවන් සමඟ සටන් කළ අය; වයඹ දිග කලාපයට ආරාධනා කරන ලද ජර්මානු යටත් විජිතවාදීන්ගේ කුඩා කණ්ඩායම; සහ වෛද්‍යවරුන් සහ වෘත්තිකයන් කණ්ඩායමක්. වාර්තා වන පරිදි, හයිටි හමුදාවේ නිලධාරීන් සමඟ සම්බන්ධතා ඇති පුද්ගලයින් මෙන්ම සුදු නොවන පිරිමින් සමඟ විවාහ වීමට එකඟ වූ කාන්තාවන් ද ඉතිරි කරන ලදී.

වහල් රාජ්‍යයන් තුළ වහල් කැරැල්ලට ඇති කළ හැකි බලපෑම ගැන බියෙන්, එක්සත් ජනපද ජනාධිපති තෝමස් ජෙෆර්සන් නව ජනරජය පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. ඇමරිකානු කොංග්‍රසයේ බලගතු ඡන්දදායක කණ්ඩායමක් වූ දකුණු දේශපාලනඥයන්, 1861 දී කොන්ෆෙඩරසි පිහිටුවීම සඳහා ඉවත් වන තෙක් දශක ගණනාවක් තිස්සේ එක්සත් ජනපද පිළිගැනීම වැළැක්වූහ.

විප්ලවය සංක්‍රමණ රැල්ලකට තුඩු දුන්නේය. 1809 දී, සුදු වැවිලිකරුවන් සහ වර්ණයෙන් යුත් ජනතාව යන දෙඅංශයෙන්ම ශාන්ත-ඩොමින්ගු වෙතින් පැමිණි සරණාගතයින් 9,000 ක් නිව් ඕර්ලියන්ස් හි සමූහ වශයෙන් පදිංචි වූ අතර, ස්පාඤ්ඤ බලධාරීන් විසින් කියුබාවේ ඔවුන්ගේ මුල් රැකවරණයෙන් නෙරපා හරින ලද නගරයේ ජනගහනය දෙගුණ කළේය. ඊට අමතරව, අලුතින් පැමිණි වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින් නගරයේ අප්‍රිකානු ජනගහනයට එකතු විය.

වැටුප් සඳහා වුවද, වතු ක්‍රමය හයිටියේ නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී; කෙසේ වෙතත්, බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් කොන් කරන ලද අතර නව ජාතියේ දේශපාලනය තුළ මෙය බලාත්මක කරන ලද දැඩි ආකාරය ගැන ඔවුන් අමනාප විය. කැරලිකාර ව්‍යාපාරය දෙකඩ වූ අතර, 1806 ඔක්තෝබර් 17 වන දින ඩෙසලින්ස් ප්‍රතිවාදීන් විසින් ඝාතනය කරන ලදී.^{[නිශ්චිත පිටුවට සම්බන්ධ කරන්න]}

හයිටි රාජ්‍යය, හයිටි රාජධානිය සහ ජනරජය (1806–1820)

1805–1822 දී ඉදිකරන ලද සිටඩෙල් ලැෆෙරියර්, ඇමරිකාවේ විශාලතම බලකොටුව වන අතර එය ලෝකයේ අටවන පුදුමය ලෙස දේශීයව සැලකේ.

ඩෙසලීන්ස්ගේ මරණයෙන් පසු හයිටි දෙකට බෙදී ගියේය. පසුව ඔහු I වන හෙන්රි ලෙස ප්‍රකාශ කළ හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ් විසින් මෙහෙයවන ලද උතුරේ හයිටි රාජධානිය සහ කූලියර් කෙනෙකු වන ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රේ පෙෂන් විසින් මෙහෙයවන ලද පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් කේන්ද්‍ර කරගත් දකුණේ ජනරජයක් ද විය. පෙෂන්ගේ ජනරජය නිරපේක්ෂත්වයෙන් අඩු වූ අතර, ඔහු ගොවි පන්තියට ප්‍රතිලාභ ලබා දෙන ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ මාලාවක් ආරම්භ කළේය. ජනාධිපති පෙෂන් ද විප්ලවවාදී නායක සයිමන් බොලිවර්ට හමුදා සහ මූල්‍ය ආධාර ලබා දුන් අතර, ඒවා නිව් ග්‍රැනඩාවේ උපරාජය මුදා ගැනීමට ඔහුට හැකිවීමේදී තීරණාත්මක විය. මේ අතර, නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාවේ අස්ථිර පාලනයක් පවත්වා ගැනීමට සමත් වූ ප්‍රංශ ජාතිකයින්, ජුවාන් සැන්චෙස් රාමිරෙස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැරලිකරුවන් විසින් පරාජය කරන ලද අතර, 1809 දී පාලෝ හින්කාඩෝ සටනින් පසු එම ප්‍රදේශය නැවත ස්පාඤ්ඤ පාලනයට නතු විය.

හිස්පැනියෝලා එක්සත් කිරීම (1821–1844)

ජීන්-පියරේ බෝයර්, හයිටියේ පාලකයා 1818–1843

1821 සිට, ජනාධිපති ජීන්-පියරේ බෝයර්, පේෂන්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා සහ හෝම් ඩි කූලර් කෙනෙකු වූ අතර, හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ්ගේ සියදිවි නසාගැනීමෙන් පසු දිවයින නැවත එක්සත් කළේය. 1821 නොවැම්බර් 30 වන දින සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසු, බෝයර් ආක්‍රමණය කළේ බලහත්කාරයෙන් මුළු දිවයිනම එක්සත් කිරීමට සහ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝහි වහල්භාවය අවසන් කිරීමට උත්සාහ කරමිනි.

වෙළඳ භෝග නිෂ්පාදනය කිරීම සඳහා කෘෂිකාර්මික ආර්ථිකය පුනර්ජීවනය කිරීමට අරගල කරමින්, බෝයර් ග්‍රාමීය නීති සංග්‍රහය සම්මත කළ අතර, එමඟින් ගොවි කම්කරුවන්ට භූමියෙන් ඉවත් වීමට, නගරවලට ඇතුළු වීමට හෝ තමන්ගේම ගොවිපලවල් හෝ සාප්පු ආරම්භ කිරීමට ඇති අයිතිය ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී. බොහෝ ගොවීන් වතුකරයේ වැඩ කිරීමට වඩා තමන්ගේම ගොවිපලවල් ඇති කර ගැනීමට කැමති වූ බැවින් එය බොහෝ අමනාපයක් ඇති කළේය.

1824 සැප්තැම්බර් මාසයේ සිට, අප්‍රිකානු ඇමරිකානුවන් 6,000 කට වැඩි පිරිසක් හයිටියට සංක්‍රමණය වූ අතර, ප්‍රවාහනය ඇමරිකානු යටත් විජිතකරණ සංගමයට සහ ලයිබීරියාවේ එහි උත්සාහයන්ට සමාන ක්‍රියාකාරීත්වයකින් යුත් ඇමරිකානු දානපති කණ්ඩායමක් විසින් ගෙවන ලදී. බොහෝ දෙනෙකුට කොන්දේසි ඉතා කටුක බව හැඟී එක්සත් ජනපදයට ආපසු යාමට සිදු විය.^[]

1825 ජූලි මාසයේදී, ප්‍රංශ රාජාණ්ඩුව ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන ලද කාල පරිච්ඡේදයකදී, ප්‍රංශයේ X වන චාල්ස් රජු, හයිටි නැවත අත්පත් කර ගැනීම සඳහා බලඇණියක් යැවීය. පීඩනය යටතේ, ජනාධිපති බෝයර් ෆ්‍රෑන්ක් මිලියන 150 ක ගෙවීමක් සඳහා ප්‍රංශය නිල වශයෙන් රාජ්‍යයේ ස්වාධීනත්වය පිළිගත් ගිවිසුමකට එකඟ විය. 1826 අප්‍රේල් 17 වන දින නියෝගයක් මගින්, ප්‍රංශයේ රජු තම ස්වෛරීභාවය පිළිබඳ අයිතිවාසිකම් අත්හැර හයිටියේ ස්වාධීනත්වය විධිමත් ලෙස පිළිගත්තේය. ප්‍රංශයට බලහත්කාරයෙන් කරන ලද ගෙවීම් වසර ගණනාවක් හයිටියේ ආර්ථික වර්ධනයට බාධාවක් වූ අතර, බොහෝ බටහිර රාජ්‍යයන් හයිටියට විධිමත් රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කිරීම නිසා එය තවත් උග්‍ර විය; බ්‍රිතාන්‍යය 1833 දී හයිටියේ නිදහස පිළිගත් අතර එක්සත් ජනපදය 1862 වන තෙක් එය පිළිගත්තේ නැත. හයිටි ණය ආපසු ගෙවීම සඳහා අතිශයින් ඉහළ පොලී අනුපාත යටතේ බටහිර බැංකුවලින් විශාල වශයෙන් ණයට ගත්තේය. 1838 දී වන්දි මුදල මිලියන 90 දක්වා අඩු කළද, 1900 වන විට හයිටියේ රජයේ වියදම්වලින් 80% ක් ණය ආපසු ගෙවීමක් වූ අතර 1947 වන තෙක් රට එය ආපසු ගෙවීම අවසන් කළේ නැත.

දිවයිනේ ස්පාඤ්ඤ කොටස අහිමි වීම

හයිටියේ ප්‍රභූ පැලැන්තියේ සහයෝගය අහිමි වීමෙන් පසු, 1843 දී බෝයර් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, චාල්ස් රිවියර්-හෙරාඩ් ඔහු වෙනුවට ජනාධිපති ධුරයට පත් කරන ලදී. ජුවාන් පැබ්ලෝ ඩුආර්ටේගේ නායකත්වයෙන් යුත් නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාවේ ජාතිකවාදී ඩොමිනිකන් හමුදා 1844 පෙබරවාරි 27 වන දින සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝහි පාලනය අත්පත් කර ගත්හ. සැලකිය යුතු නැගිටීමකට සූදානම් නොවූ හයිටි හමුදා කැරලිකරුවන්ට යටත් වූ අතර, නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාහි හයිටි පාලනය ඵලදායී ලෙස අවසන් කළේය. මාර්තු මාසයේදී රිවියර්-හෙරාඩ් ඔහුගේ අධිකාරිය නැවත ස්ථාපිත කිරීමට උත්සාහ කළ නමුත් ඩොමිනිකන්වරු දැඩි පාඩු සිදු කළහ. මුලටෝ ධූරාවලිය විසින් රිවියර්-හෙරාඩ් ධුරයෙන් ඉවත් කර 1844 මැයි 3 වන දින ජනාධිපති ධුරයට පත් වූ වයස්ගත ජෙනරාල් පිලිප් ගුරියර් පත් කරන ලදී.[තහවුරු කර නොමැත]

ගුරියර් 1845 අප්‍රේල් මාසයේදී මිය ගිය අතර, ඔහුගෙන් පසු ජෙනරාල් ජීන්-ලුවී පියරොට් පත් විය. නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස පියරොට්ගේ වඩාත්ම හදිසි රාජකාරිය වූයේ හයිටි හමුදාවන්ට හිරිහැර කරන ඩොමිනිකන්වරුන්ගේ ආක්‍රමණ පරීක්ෂා කිරීමයි. ඩොමිනිකන් තුවක්කු බෝට්ටු ද හයිටි වෙරළ තීරයේ කොල්ලකෑම් සිදු කරමින් සිටියේය. ජනාධිපති පියරොට් ඩොමිනිකන්වරුන්ට එරෙහිව මෙහෙයුමක් ආරම්භ කිරීමට තීරණය කළ අතර, ඔවුන් හුදෙක් කැරලිකරුවන් ලෙස ඔහු සැලකුවේය; කෙසේ වෙතත්, 1845 හයිටි ප්‍රහාරය දේශසීමාවේදී නතර කරන ලදී.

1846 ජනවාරි 1 වන දින පියරොට් නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාව මත හයිටි ආධිපත්‍යය නැවත පැනවීම සඳහා නව ව්‍යාපාරයක් නිවේදනය කළේය, නමුත් ඔහුගේ නිලධාරීන් සහ මිනිසුන් මෙම නව කැඳවීම අවඥාවෙන් පිළිගත්තේය. මේ අනුව, මාසයකට පසු - 1846 පෙබරවාරි - පියරොට් තම හමුදාවන්ට ඩොමිනිකන්වරුන්ට එරෙහිව ගමන් කරන ලෙස නියෝග කළ විට, හයිටි හමුදාව කැරලි ගැසූ අතර, එහි සොල්දාදුවන් ජනරජයේ ජනාධිපති ලෙස ඔහු බලයෙන් පහ කිරීම ප්‍රකාශ කළේය. ඩොමිනිකන්වරුන්ට එරෙහි යුද්ධය හයිටියේ ඉතා ජනප්‍රිය නොවීමත් සමඟ, නව ජනාධිපති ජෙනරාල් ජීන්-බැප්ටිස්ට් රිචේට තවත් ආක්‍රමණයක් සිදු කිරීමට බලයෙන් ඔබ්බට ගියේය.

දෙවන අධිරාජ්‍යය (1849–1859)

I වන ෆවුස්ටින්, 1856 පෙබරවාරි 16 වන දින ද ඉලස්ට්‍රේටඩ් ලන්ඩන් නිවුස් වෙතින්

1847 පෙබරවාරි 27 වන දින, ජනාධිපති රිචේ බලයේ සිට වසරක් පමණක් ගත වූ පසු මිය ගිය අතර ඔහු වෙනුවට අප්‍රකට නිලධාරියෙකු වූ ජෙනරාල් ෆවුස්ටින් සොලූක් පත් කරන ලදී. සොලූක්ගේ පරිපාලනයේ පළමු වසර දෙක තුළ බලය රඳවා ගැනීම සඳහා ඔහු මුහුණ දුන් කුමන්ත්‍රණ සහ විරුද්ධත්වය කෙතරම් විවිධාකාරද යත්, ඩොමිනිකන්වරුන්ට ඔවුන්ගේ ස්වාධීනත්වය තහවුරු කර ගැනීම සඳහා තවත් හුස්ම ගැනීමේ ඉඩක් ලබා දෙන ලදී. නමුත්, 1848 දී ප්‍රංශය අවසානයේ ඩොමිනිකන් ජනරජය නිදහස් හා ස්වාධීන රාජ්‍යයක් ලෙස පිළිගෙන තාවකාලිකව සාමය, මිත්‍රත්වය, වාණිජ්‍යය සහ නාවික ගිවිසුමක් අත්සන් කළ විට, හයිටි වහාම විරෝධය පළ කළේ ගිවිසුම තමන්ගේම ආරක්ෂාවට එල්ල වූ ප්‍රහාරයක් බව පවසමිනි. ප්‍රංශ රජයට ගිවිසුම අනුමත කිරීමට පෙර සොලූක් නව ජනරජය ආක්‍රමණය කිරීමට තීරණය කළේය.

1849 මාර්තු 21 වන දින, හයිටි සොල්දාදුවන් ලාස් මාටාස් හි ඩොමිනිකන් බලකොටුවට පහර දුන්හ. අධෛර්යයට පත් ආරක්ෂකයින් තම ආයුධ අතහැර දැමීමට පෙර කිසිදු ප්‍රතිරෝධයක් නොදැක්වූහ. සොලූක් සැන් ජුවාන් අල්ලා ගනිමින් ඉදිරියට ගියේය. මෙය හයිටි හමුදාව සහ අගනුවර අතර ඉතිරි ඩොමිනිකන් බලකොටුව ලෙස අසුවා නගරය පමණක් ඉතිරි කළේය. අප්‍රේල් 6 වන දින, අසුවා 18,000 කින් යුත් හයිටි හමුදාවට යටත් වූ අතර, 5,000 කින් යුත් ඩොමිනිකන් ප්‍රතිප්‍රහාරයක් ඔවුන් පලවා හැරීමට අසමත් විය. සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ වෙත යන මාර්ගය දැන් පැහැදිලි විය. නමුත් පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි පැවති අතෘප්තිය පිළිබඳ පුවත, සොලූක් වෙත ළඟා වූ අතර, ඔහුගේ තවදුරටත් ප්‍රගතිය නතර කළ අතර ඔහු හමුදාව සමඟ ඔහුගේ අගනුවරට ආපසු යාමට හේතු විය.

හයිටි හමුදාවේ හදිසි පසුබැසීමෙන් ධෛර්යමත් වූ ඩොමිනිකන්වරු ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කළහ. ඔවුන්ගේ බලඇණිය හයිටියේ බටහිර වෙරළ තීරයේ ඩේම්-මාරි දක්වා ගොස්, එය කොල්ලකා ගිනි තැබූහ. 1855 දී තවත් හයිටි ව්‍යාපාරයකින් පසුව, බ්‍රිතාන්‍යය සහ ප්‍රංශය මැදිහත් වී ඩොමිනිකන් ජනරජය ලෙස නිදහස ප්‍රකාශ කළ ඩොමිනිකන්වරුන් වෙනුවෙන් සටන් විරාමයක් ලබා ගත්හ.

1855 ව්‍යාපාරයේදී සොල්දාදුවන් විඳදරාගත් දුක් වේදනා සහ කිසිදු වන්දියක් හෝ කිසිදු ප්‍රායෝගික ප්‍රතිඵලයක් ලබා නොදී රටට සිදු කළ පාඩු සහ කැපකිරීම් මහත් අතෘප්තියට හේතු විය. 1858 දී ටබාරා ආදිපාදවරයා වූ ජෙනරාල් ෆැබ්‍රේ ජෙෆ්රාඩ්ගේ නායකත්වයෙන් විප්ලවයක් ආරම්භ විය. එම වසරේ දෙසැම්බර් මාසයේදී ජෙෆ්රාඩ් අධිරාජ්‍ය හමුදාව පරාජය කර රටේ වැඩි කොටසක පාලනය අත්පත් කර ගත්තේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, 1859 ජනවාරි 15 ​​දින අධිරාජ්‍යයා සිය සිංහාසනය අත්හළේය. ෆවුස්ටින් පිටුවහල් කරන ලද අතර ඔහුගෙන් පසු ජෙනරාල් ජෙෆ්‍රාඩ් ජනාධිපති ලෙස පත් විය.^[]

19 වන සියවසේ අගභාගය–20 වන සියවසේ මුල් භාගය

1897 දෙසැම්බර් 6 වන දින ලූඩර්ස් සිද්ධිය අතරතුර චාලට් නෞකාවේ ජර්මානු කපිතාන් තීල් ජර්මානු අවසාන නිවේදනය භාර දෙයි.

සොලූක් බලයෙන් පහ කිරීමෙන් පසු සියවස ආරම්භය දක්වා කාලය හයිටියට කැලඹිලි සහිත එකක් වූ අතර, නැවත නැවතත් දේශපාලන අස්ථාවරත්වයක් ඇති විය. 1867 දී කුමන්ත්‍රණයකින් ජනාධිපති ජෙෆ්රාඩ් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ සිල්වේන් සල්නේව් ද 1869 දී බලයෙන් පහ කරන ලදී. මයිකල් ඩොමින්ගුගේ (1874–76) ජනාධිපති ධුරය යටතේ, දෙපාර්ශ්වයම අනෙකාගේ ස්වාධීනත්වය පිළිගත් ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමෙන් ඩොමිනිකන් ජනරජය සමඟ සබඳතා නාටකාකාර ලෙස වැඩිදියුණු විය. මෙම කාලය තුළ ආර්ථිකයේ සහ යටිතල පහසුකම්වල යම් නවීකරණයක් ද සිදු විය, විශේෂයෙන් ලයිසියස් සලමොන් (1879–1888) සහ ෆ්ලෝවිල් හිපොලයිට් (1889–1896) ජනාධිපති ධුරයන් යටතේ.

බාහිර බලවතුන් සමඟ හයිටියේ සබඳතා බොහෝ විට පළුදු විය. 1889 දී එක්සත් ජනපදය හයිටියට මෝල් සෙන්ට්-නිකොලස් හි නාවික කඳවුරක් ගොඩනැගීමට අවසර දෙන ලෙස බල කිරීමට උත්සාහ කළ අතර, එයට ජනාධිපති හිපොලයිට් විසින් දැඩි ලෙස විරුද්ධ විය. 1892 දී ජර්මානු රජය ඇන්ටෙනෝර් ෆර්මින්ගේ ප්‍රතිසංස්කරණ ව්‍යාපාරය මර්දනය කිරීමට සහාය දුන් අතර, 1897 දී, ලූඩර්ස් සිද්ධිය අතරතුර ජනාධිපති ටිරේසියස් සයිමන් සෑම් (1896–1902) ගේ හයිටි රජය බිය ගැන්වීමට සහ පසුව අවමානයට ලක් කිරීමට ජර්මානුවන් තුවක්කු බෝට්ටු රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකභාවය භාවිතා කළහ.

20 වන සියවසේ මුල් දශකවලදී, හයිටි රාජ්‍යය විශාල දේශපාලන අස්ථාවරත්වයක් අත්විඳින අතර ප්‍රංශයට, ජර්මනියට සහ එක්සත් ජනපදයට දැඩි ලෙස ණය වී සිටියේය. කෙටි කාලීන ජනාධිපති ධුර මාලාවක් පැමිණ ගියේය: 1908 දී ජනාධිපති පියරේ නෝර්ඩ් ඇලෙක්සිස් බලයෙන් පහ කරන ලදී, 1911 දී ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තික ෆ්‍රැන්කොයිස් සී. ඇන්ටොයින් සයිමන් ද; ජාතික මාළිගාවේ (සමහර විට හිතාමතාම) පිපිරීමකින් ජනාධිපති සින්සිනාටස් ලෙකොන්ටේ (1911–12) මිය ගියේය; මයිකල් ඔරෙස්ටේ (1913–14) කුමන්ත්‍රණයකින් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර 1914 දී ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තික ඔරෙස්ටේ සැමෝර් ද බලයෙන් පහ කරන ලදී.

එක්සත් ජනපද වාඩිලා ගැනීම (1915–1934)

1919 දී හයිටියේ එක්සත් ජනපද ආක්‍රමණයට එරෙහිව හයිටි කැකෝස් සටන්කරුවන් සොයා යන එක්සත් ජනපද මැරීන් භටයින් සහ මාර්ගෝපදේශකයා.

මෙම කාලය තුළ ජර්මනිය හයිටියේ සිය බලපෑම වැඩි කළ අතර, ජර්මානු පදිංචිකරුවන්ගේ කුඩා ප්‍රජාවක් හයිටියේ ආර්ථිකය තුළ අසමානුපාතික බලපෑමක් ඇති කළේය. ජර්මානු බලපෑම එක්සත් ජනපදය තුළ කනස්සල්ලට හේතු වූ අතර, ඔවුන් ද රට තුළ විශාල වශයෙන් ආයෝජනය කර ඇති අතර, මොන්රෝ මූලධර්මය යටතේ ඇමරිකාවේ විදේශ මැදිහත්වීම්වලට විරුද්ධ වීමට ඔවුන්ගේ අයිතිය ආරක්ෂා කළේ ඔවුන්ගේ රජය විසිනි. 1914 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ඇමරිකානුවන් හයිටි ජාතික බැංකුවෙන් ඩොලර් 500,000 ක් ඉවත් කළ නමුත්, ණය ගෙවීමට උපකාර කිරීම සඳහා එය අල්ලා ගැනීම වෙනුවට, එය නිව්යෝර්ක් හි ආරක්ෂිතව තබා ගැනීම සඳහා ඉවත් කරන ලද අතර, එමඟින් එක්සත් ජනපදයට බැංකුවේ පාලනය ලබා දුන් අතර අනෙකුත් බලවතුන් එසේ කිරීමෙන් වළක්වන ලදී. මෙය ආර්ථිකය ගොඩනැගීමට සහ ණය ආපසු ගෙවීමට හැකි වන පරිදි ස්ථාවර මූල්‍ය පදනමක් ලබා දුන්නේය.

1915 දී, හයිටියේ නව ජනාධිපති විල්බ්‍රන් ගුයිලූම් සෑම් දේශපාලන සිරකරුවන් 167 දෙනෙකු සමූහ වශයෙන් ඝාතනය කිරීමෙන් ඔහුගේ දුර්වල පාලනය ශක්තිමත් කිරීමට උත්සාහ කළේය. ඝාතනවලට එරෙහි කෝපය කෝලාහලවලට තුඩු දුන් අතර, සෑම් අල්ලාගෙන ලින්ච් පිරිසක් විසින් මරා දමන ලදී. සිදුවිය හැකි විදේශීය මැදිහත්වීමක් හෝ ඇමරිකානු විරෝධී හයිටි දේශපාලනඥයෙකු වූ රොසාල්වෝ බොබෝගේ නායකත්වයෙන් යුත් නව රජයක් බිහිවනු ඇතැයි බියෙන්, ජනාධිපති වුඩ්රෝ විල්සන් 1915 ජූලි මාසයේදී හයිටියට එක්සත් ජනපද මැරීන් භටයින් යැවීය. රියර් අද්මිරාල් කැපර්ටන් යටතේ යූඑස්එස් වොෂින්ටන් නෞකාව, එක්සත් ජනපද අවශ්‍යතා ආරක්ෂා කිරීමට සහ සාමය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට උත්සාහ කරමින් පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් වෙත පැමිණියේය. දින කිහිපයක් ඇතුළත, මැරීන් භටයින් අගනුවර සහ එහි බැංකු සහ රේගු නිවස පාලනය කර තිබුණි. මැරීන් භටයින් යුද නීතිය ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර මාධ්‍ය දැඩි ලෙස වාරණය කළේය. සති කිහිපයක් ඇතුළත, නව එක්සත් ජනපද ගැති හයිටි ජනාධිපතිවරයෙකු වන පිලිප් සුද්‍රේ ඩාර්ටිගුනේව් පත් කරන ලද අතර එක්සත් ජනපදයේ අවශ්‍යතාවලට හිතකර නව ව්‍යවස්ථාවක් ලියා ඇත. (අනාගත එක්සත් ජනපද ජනාධිපති ෆ්‍රෑන්ක්ලින් ඩී. රූස්වෙල්ට් විසින් ලියන ලද) ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ, පළමු වරට හයිටියේ ඉඩම්වල විදේශීය අයිතියට ඉඩ සලසන වගන්තියක් ඇතුළත් වූ අතර, එය හයිටි ව්‍යවස්ථාදායකය සහ පුරවැසියන් විසින් දැඩි ලෙස විරුද්ධ විය.

ඇමරිකානු හමුදා විසින් ඝාතනය කිරීමෙන් පසු ප්‍රදර්ශනයට තබා ඇති කැකෝ නායක චාර්ලිමේන් පෙරල්ට්ගේ දේහය; මෙම රූපය ප්‍රතිපලදායක නොවූ අතර, ජේසුස් වහන්සේ පෙරල්ට් ජාතික ප්‍රාණ පරිත්‍යාගියෙකුගේ තත්ත්වය ලබා ගත් ආකාරය තැන්පත් කිරීමට සමානකමක් දැක්වීය.

මෙම අත්පත් කර ගැනීම හයිටියේ යටිතල පහසුකම් සහ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි මධ්‍යගත බලය වැඩිදියුණු කළේය. කිලෝමීටර් 1700 ක මාර්ග භාවිතයට සුදුසු බවට පත් කරන ලදී, පාලම් 189 ක් ඉදිකරන ලදී, බොහෝ වාරිමාර්ග ඇළ මාර්ග පුනරුත්ථාපනය කරන ලදී, රෝහල්, පාසල් සහ පොදු ගොඩනැගිලි ඉදිකරන ලදී, සහ ප්‍රධාන නගර වෙත පානීය ජලය ගෙන එන ලදී.^[] කෘෂිකාර්මික අධ්‍යාපනය සංවිධානය කරන ලද අතර, කෘෂිකර්මාන්තය පිළිබඳ මධ්‍යම පාසලක් සහ රටේ ගොවිපල 69 ක් ඇත. කෙසේ වෙතත්, බොහෝ යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති ඉදිකරන ලද්දේ රජයට/වාඩිලාගෙන සිටින හමුදාවන්ට අවශ්‍ය නම් තුවක්කු පෙන්වා ඔවුන්ගේ නිවෙස්වලින් සහ ගොවිපලවලින් මිනිසුන් බලහත්කාරයෙන් රැගෙන යාමට ඉඩ සලසන කෝර්වී ක්‍රමය භාවිතා කරමිනි. මෙම ක්‍රියාවලිය සාමාන්‍ය හයිටි ජාතිකයන් විසින් දැඩි ලෙස ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී. සිසාල් ද හයිටියට හඳුන්වා දෙන ලද අතර, උක් සහ කපු සැලකිය යුතු අපනයන බවට පත් වූ අතර එය සමෘද්ධිය වැඩි කළේය. ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල පදිංචි හයිටි සම්ප්‍රදායිකවාදීන් එක්සත් ජනපදයේ පිටුබලය ලත් වෙනස්කම්වලට බෙහෙවින් ප්‍රතිරෝධී වූ අතර, නාගරික ප්‍රභූන්, සාමාන්‍යයෙන් මිශ්‍ර-ජාතිය, වර්ධනය වන ආර්ථිකය පිළිගත් නමුත් වැඩි දේශපාලන පාලනයක් අවශ්‍ය විය. ඔවුන් එක්ව 1934 දී ස්ටෙනියෝ වින්සන්ට්ගේ (1930–1941) ජනාධිපති ධුරය යටතේ වාඩිලෑම අවසන් කිරීමට උදව් කළහ. වැඩිවන සමෘද්ධිය හේතුවෙන් ණය අඩු වුවද, තවමත් නොගෙවූ අතර, එක්සත් ජනපද මූල්‍ය උපදේශක-ජනරාල්වරයා අයවැය හසුරුවන ලදී.

එක්සත් ජනපද මැරීන් භටයින්ට හයිටි ජාතිකයන් කෙරෙහි විශේෂ පීතෘත්වයේ වෙළඳ නාමයක් ඇති කරන ලදී, එය "පියෙකු තම දරුවන් සමඟ ඇති සම්බන්ධතාවයේ රූපකයෙන් ප්‍රකාශ වේ." එක්සත් ජනපද පැවැත්මට සන්නද්ධ විරෝධය චාර්ලිමේන් පෙරල්ටේගේ අණ යටතේ කැකෝස් විසින් මෙහෙයවන ලදී; 1919 දී ඔහුව අල්ලා ගැනීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම ඔහුට ජාතික ප්‍රාණ පරිත්‍යාගියෙකුගේ තත්ත්වය ලබා දුන්නේය. 1921 සෙනෙට් සභා නඩු විභාග අතරතුර, මැරීන් බළකායේ අණදෙන නිලධාරියා වාර්තා කළේ, මාස 20 ක ක්‍රියාකාරී නොසන්සුන්තාවයෙන් හයිටි ජාතිකයන් 2,250 ක් මිය ගොස් ඇති බවයි. කෙසේ වෙතත්, නාවික ලේකම්වරයාට ඉදිරිපත් කළ වාර්තාවක, ඔහු මරණ සංඛ්‍යාව 3,250 ක් ලෙස වාර්තා කළේය. හයිටි ඉතිහාසඥයින් සත්‍ය සංඛ්‍යාව බෙහෙවින් වැඩි බව ප්‍රකාශ කර ඇත, නමුත් හයිටියෙන් පිටත බොහෝ ඉතිහාසඥයින් මෙය අනුමත නොකරයි.

පශ්චාත්-අල්ලා ගැනීමේ යුගය (1934–1957)

1934 දී එක්සත් ජනපද හමුදා ඉවත්ව ගිය පසු, ඩොමිනිකන් ඒකාධිපති රෆායෙල් ටෘජිලෝ ජාතිකවාදී මෙවලමක් ලෙස හයිටි විරෝධී හැඟීම් භාවිතා කළේය. පාර්ස්ලි සංහාරය ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ සිදුවීමකදී, ඔහු තම හමුදාවට ඩොමිනිකන් දේශසීමාවේ ජීවත් වන හයිටි ජාතිකයන් මරා දැමීමට නියෝග කළේය. උණ්ඩ කිහිපයක් භාවිතා කරන ලදී; ඒ වෙනුවට, හයිටි ජාතිකයන් 20,000–30,000 ක් මරා දමා බයිනෙත්තු ගසා මුහුදට රංචු ගැසූ අතර, එහිදී ටෘජිලෝ ආරම්භ කළ දේ මෝරුන් අවසන් කළේය. දින පහක කාලයක් තුළ අවිචාරවත් සංහාරය සිදු විය.

හයිටි ජනාධිපති වින්සන්ට් වඩ වඩාත් ඒකාධිපතියෙකු බවට පත් වූ විට, 1941 දී එක්සත් ජනපද පීඩනය යටතේ ඔහු ඉල්ලා අස්විය, එලී ලෙස්කොට් (1941–46) විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී. 1941 දී, දෙවන ලෝක යුද්ධ සමයේදී, ලෙස්කොට් ජපානයට (දෙසැම්බර් 8), ජර්මනියට (දෙසැම්බර් 12), ඉතාලියට (දෙසැම්බර් 12), බල්ගේරියාවට (දෙසැම්බර් 24), හංගේරියාවට (දෙසැම්බර් 24) සහ රුමේනියාවට (දෙසැම්බර් 24) එරෙහිව යුද්ධ ප්‍රකාශ කළේය. මෙම අක්ෂ රටවල් හය අතුරින්, රුමේනියාව පමණක් ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කළ අතර, එම දිනයේම (1941 දෙසැම්බර් 24) හයිටියට එරෙහිව යුද්ධ ප්‍රකාශ කළේය. 1945 සැප්තැම්බර් 27 වන දින, හයිටි එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු බවට පත්විය (ජාතීන්ගේ සංගමයේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ අතර, එහි හයිටි ද ආරම්භක සාමාජිකයෙකු විය).

1946 දී ලෙස්කොට් හමුදාව විසින් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, පසුව ඩුමාර්සායිස් එස්ටිමේ නව ජනාධිපති බවට පත්විය (1946–50). ඔහු ආර්ථිකය සහ අධ්‍යාපනය වැඩිදියුණු කිරීමට සහ කළු හයිටි ජාතිකයන්ගේ භූමිකාව වැඩි දියුණු කිරීමට උත්සාහ කළේය; කෙසේ වෙතත්, ඔහු තම පාලනය තහවුරු කර ගැනීමට උත්සාහ කරන විට, ඔහු ද ජනාධිපති ධුරයට පත් කරන ලද පෝල් මැග්ලොයර්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කුමන්ත්‍රණයකින් බලයෙන් පහ කරන ලදී (1950–56). දැඩි කොමියුනිස්ට් විරෝධී වූ ඔහුට එක්සත් ජනපදයේ සහාය ලැබුණි; වැඩි දේශපාලන ස්ථාවරත්වයක් සමඟ සංචාරකයින් හයිටියට පැමිණීමට පටන් ගත්හ. පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි වෙරළබඩ ප්‍රදේශය කෲස් නැව් මගීන්ට සංස්කෘතික ආකර්ෂණීය ස්ථාන වෙත ඇවිදීමට ඉඩ සැලසෙන පරිදි නැවත සංවර්ධනය කරන ලදී.

ඩුවාලියර් රාජවංශය (1957–1986)

1968 දී "පැපා ඩොක්" ඩුවාලියර්

1956–57 දී හයිටි දැඩි දේශපාලන කැලඹීමකට ලක් විය; 1956 දී මැග්ලොයර්ට ඉල්ලා අස්වී රට හැර යාමට සිදු වූ අතර ඔහුගෙන් පසු කෙටි කාලීන ජනාධිපති ධුර හතරක් පත් විය. 1957 සැප්තැම්බර් මැතිවරණයේදී ෆ්‍රැන්කොයිස් ඩුවාලියර් හයිටියේ ජනාධිපතිවරයා ලෙස තේරී පත් විය. 'පැපා ඩොක්' ලෙස හැඳින්වෙන සහ මුලින් ජනප්‍රිය වූ ඩුවාලියර් 1971 දී මිය යන තෙක් ජනාධිපති ධුරයේ රැඳී සිටියේය. ඔහු රාජ්‍ය අංශයේ කළු ජාතික අවශ්‍යතා ඉදිරියට ගෙන ගිය අතර, කාලයත් සමඟ උගත් නාගරික ප්‍රභූව ලෙස වර්ණ ගැන්වූ පුද්ගලයින් ප්‍රමුඛ විය. හමුදාව කෙරෙහි විශ්වාසය නොතබමින්, පක්ෂපාතී නොවන නිලධාරීන් නිතර නිතර පවිත්‍ර කළද, ඩුවාලියර් ටොන්ටන්ස් මැකූට්ස් ("බෝගේමන්") ලෙස හැඳින්වෙන පුද්ගලික මිලීෂියාවක් නිර්මාණය කළ අතර, එය ජනතාව සහ දේශපාලන විරුද්ධවාදීන් භීතියට පත් කරමින් පිළිවෙල පවත්වා ගෙන ගියේය. 1964 දී ඩුවාලියර් තමා 'ජීවිතයේ ජනාධිපති' ලෙස ප්‍රකාශ කළේය; එම වසරේ ජෙරෙමි හි ඔහුගේ පාලනයට එරෙහිව ඇති වූ නැගිටීමක් ප්‍රචණ්ඩ ලෙස මර්දනය කරන ලද අතර, නායකයින් ප්‍රසිද්ධියේ ඝාතනය කරන ලද අතර නගරයේ මිශ්‍ර-ජාතික පුරවැසියන් සිය ගණනක් මරා දමන ලදී. උගත් හා වෘත්තීය පන්තියේ බහුතරයක් රට හැර යාමට පටන් ගත් අතර දූෂණය පුළුල් විය. ඩුවාලියර් පෞරුෂ සංස්කෘතියක් නිර්මාණය කිරීමට උත්සාහ කළ අතර, හයිටි වොඩූ හි ලෝවා (හෝ ල්වා) හෝ ආත්මයන්ගෙන් කෙනෙකු වන බැරන් සමෙඩි සමඟ තමාව හඳුනා ගත්තේය. ඔහුගේ පාලනය යටතේ හොඳින් ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අපයෝජන නොතකා, ඩුවාලියර්ගේ දැඩි කොමියුනිස්ට් විරෝධය ඔහුට ඇමරිකානුවන්ගේ සහයෝගය ලබා දුන් අතර, ඔවුන් රටට ආධාර ලබා දුන්හ.

1971 දී, ඩුවාලියර් මිය ගිය අතර, ඔහුගෙන් පසු ඔහුගේ පුත් ජීන්-ක්ලෝඩ් ඩුවාලියර්, 'බේබි ඩොක්' යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබූ අතර, ඔහු 1986 දක්වා පාලනය කළේය. ඔහු බොහෝ දුරට තම පියාගේ ප්‍රතිපත්ති දිගටම කරගෙන ගිය අතර, ජාත්‍යන්තර ගෞරවනීයභාවය දිනා ගැනීම සඳහා නරකම අතිරික්තයන් කිහිපයක් මැඩපැවැත්වීය. පැපා ඩොක්ගේ කාලයේ දී නාසයෙන් ගිලී ගිය සංචාරක ව්‍යාපාරය නැවතත් වර්ධනය වන කර්මාන්තයක් බවට පත්විය. කෙසේ වෙතත්, ආර්ථිකය අඛණ්ඩව පහත වැටෙද්දී, බේබි ඩොක්ගේ බලය පිළිබඳ ග්‍රහණය දුර්වල වීමට පටන් ගත්තේය. 1970 ගණන්වල අගභාගයේදී සූකර උණ පැතිරීමත් සමඟ හයිටියේ ඌරු ගහනය මරා දමන ලද අතර, එය ආයෝජනයක් ලෙස භාවිතා කළ ග්‍රාමීය ප්‍රජාවන්ට දුෂ්කරතා ඇති කළේය. 1983 දී දෙවන ජෝන් පෝල් පාප්තුමා විසින් එරටට කරන ලද සංචාරයකින් පසු විපක්ෂය වඩාත් හඬ නඟා, ජනාධිපතිවරයාට ප්‍රසිද්ධියේ බැණ වැදුණි. 1985 දී ගොනයිව්ස් හි විරෝධතා ඇති වූ අතර එය පසුව රට පුරා ව්‍යාප්ත විය; එක්සත් ජනපදයේ පීඩනය යටතේ, ඩුවාලියර් 1986 පෙබරවාරි මාසයේදී රටින් පිටව ගොස් ප්‍රංශය බලා ගියේය.^[]

සමස්තයක් වශයෙන්, ඩුවාලියර්වරුන්ගේ පාලන සමයේදී හයිටි ජාතිකයන් 40,000 ත් 60,000 ත් අතර සංඛ්‍යාවක් ඝාතනය කර ඇති බවට ගණන් බලා ඇත. ඔහුගේ බිය ගැන්වීමේ උපක්‍රම සහ මරණ දණ්ඩනය භාවිතා කිරීම හරහා, බොහෝ බුද්ධිමතුන් හයිටි ජාතිකයන් පලා ගොස් ඇති අතර, එමඟින් රට තවමත් යථා තත්ත්වයට පත් වී නොමැති දැවැන්ත මොළ කාන්දුවක් ඇති විය.

පශ්චාත්-ඩුවාලියර් යුගය (1986–2004)

1991 හයිටි කුමන්ත්‍රණය මගින් ස්ථාපිත කරන ලද පාලන තන්ත්‍රය ඉවත් කිරීම සඳහා නිර්මාණය කරන ලද 1994 දී එක්සත් ජනපදය ප්‍රමුඛ ආක්‍රමණයෙන් පසු ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් හයිටියට නැවත පැමිණේ.

ඩුවාලියර්ගේ නික්ම යාමෙන් පසු, හමුදා නායක ජෙනරාල් හෙන්රි නැම්ෆි නව ජාතික පාලක සභාවකට නායකත්වය දුන්නේය. 1987 නොවැම්බර් මාසයේදී පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ මැතිවරණ, සොල්දාදුවන් සහ ටොන්ටන්ස් මැකූට්ස් විසින් අගනුවර වැසියන් දුසිම් ගනනකට වෙඩි තැබීමෙන් පසුව අවලංගු කරන ලදී. 1988 දී වංචාකාරී මැතිවරණ පැවැත්වූ අතර, එහිදී පුරවැසියන්ගෙන් 4% ක් පමණක් ඡන්දය ප්‍රකාශ කළහ. පසුව අලුතින් තේරී පත් වූ ජනාධිපති ලෙස්ලි මැනිගට් මාස කිහිපයකට පසු 1988 ජුනි මාසයේ හයිටි කුමන්ත්‍රණයේදී බලයෙන් පහ කරන ලදී.

1988 සැප්තැම්බර් මාසයේදී තවත් කුමන්ත්‍රණයක් සිදු විය, එහිදී ප්‍රමුඛ රජයේ විචාරකයෙකු සහ කතෝලික පූජක ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් විසින් මෙහෙයවන ලද පූජාවකට සහභාගී වූ ආසන්න වශයෙන් 13 සිට 50 දක්වා පිරිසක් මිය ගිය ශාන්ත ජීන් බොස්කෝ සංහාරයෙන් පසුව. ජෙනරාල් ප්‍රොස්පර් අව්රිල් පසුව 1990 මාර්තු දක්වා හමුදා පාලනයක් මෙහෙයවීය.

1990 මාර්තු 10 වන දින අව්රිල් හමුදා මාණ්ඩලික ප්‍රධානී ජෙනරාල් හෙරාඩ් ඒබ්‍රහම් වෙත බලය පැවරීය. දින තුනකට පසු ඒබ්‍රහම් බලය අත්හැර දැමූ අතර, විසිවන සියවස තුළ හයිටියේ ස්වේච්ඡාවෙන් බලය අත්හැරිය එකම හමුදා නායකයා බවට පත්විය. පසුව 1990–91 හයිටි මහ මැතිවරණය සුරක්ෂිත කිරීමට ඒබ්‍රහම් උදව් කළේය.^[]

1990 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් හයිටි මහ මැතිවරණයෙන් ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය. කෙසේ වෙතත්, ඔහුගේ අභිලාෂකාමී ප්‍රතිසංස්කරණවාදී න්‍යාය පත්‍රය ප්‍රභූන් කනස්සල්ලට පත් කළ අතර, ඊළඟ වසරේ සැප්තැම්බර් මාසයේදී 1991 හයිටි කුමන්ත්‍රණයේදී රාවුල් සෙඩ්‍රාස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් හමුදාව විසින් ඔහු බලයෙන් පහ කරන ලදී. අඛණ්ඩ කැලඹීම් මධ්‍යයේ බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් රටින් පලා යාමට උත්සාහ කළහ.

1994 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, එක්සත් ජනපදය හයිටියේ හමුදා නායකයින්ගේ පිටවීම සහ ඔපල්ඩ් ඩිමොක්‍රසි මෙහෙයුම යටතේ එක්සත් ජනපද හමුදා භටයින් 20,000 ක් සාමකාමීව ඇතුළුවීම පිළිබඳව සාකච්ඡා කළේය. මෙමගින් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීව තේරී පත් වූ ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් ජනාධිපති ධුරයට නැවත පත් කිරීමට හැකි වූ අතර, ඔහු ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී හයිටියට නැවත පැමිණියේ ඔහුගේ ධුර කාලය සම්පූර්ණ කිරීම සඳහා ය. ගිවිසුමේ කොටසක් ලෙස, ඇරිස්ටයිඩ්ට හයිටි ආර්ථිකය වැඩිදියුණු කිරීමේ උත්සාහයක් ලෙස නිදහස් වෙළඳපොල ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාත්මක කිරීමට සිදු වූ අතර, මිශ්‍ර ප්‍රතිඵල සමඟින්. 1994 නොවැම්බර් මාසයේදී, ගෝර්ඩන් සුළි කුණාටුව හයිටියට පහර දුන් අතර, එය අධික වර්ෂාවක් ඇති කළ අතර මඩ නායයෑම් ඇති කළ හදිසි ගංවතුරක් ඇති කළේය. ගෝර්ඩන් ඇස්තමේන්තුගත පුද්ගලයින් 1,122 ක් මිය ගිය නමුත්, සමහර ඇස්තමේන්තු 2,200 ක් දක්වා ඉහළ යයි.

1995 දී මැතිවරණ පවත්වන ලද අතර, එය රෙනේ ප්‍රෙවාල් විසින් ජයග්‍රහණය කරන ලද අතර, අඩු ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් වුවද, ජනප්‍රිය ඡන්දවලින් 88% ක් ලබා ගත්තේය. පසුව ඇරිස්ටයිඩ් තමාගේම පක්ෂයක් වන ෆැන්මි ලවාලස් පිහිටුවා ගත් අතර දේශපාලන අවුල් සහගත තත්වයක් ඇති විය; 2000 නොවැම්බර් මැතිවරණයෙන් ඇරිස්ටයිඩ් 92% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින් ජනාධිපති ධුරයට පත් විය. මැයි මාසයේ පැවති ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණයේ ඇති වූ ආරවුලක් හේතුවෙන් මැතිවරණය විපක්ෂය විසින් වර්ජනය කරන ලද අතර පසුව අභිසාරී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය ලෙස සංවිධානය කරන ලදී. පසුකාලීන වසරවලදී, ප්‍රතිවාදී දේශපාලන කණ්ඩායම් අතර ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන් වැඩි විය. නව මැතිවරණ සඳහා අභිසාරී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය සමඟ සාකච්ඡා කිරීම සඳහා ඇරිස්ටයිඩ් වසර ගණනාවක් ගත කළ නමුත්, ප්‍රමාණවත් මැතිවරණ පදනමක් වර්ධනය කර ගැනීමට අභිසාරී පක්ෂයට නොහැකි වීම නිසා මැතිවරණ ආකර්ශනීය නොවීය.^[]

2004 දී උතුරු හයිටියේ ඇරිස්ටයිඩ් විරෝධී කැරැල්ලක් ආරම්භ විය. කැරැල්ල අවසානයේ අගනුවරට ළඟා වූ අතර, ඇරිස්ටයිඩ්ට පිටුවහල් කිරීමට සිදුවිය. සිදුවීම්වල නිශ්චිත ස්වභාවය පිළිබඳව මතභේද පවතී; ඇරිස්ටයිඩ් සහ ඔහුගේ ආරක්ෂකයා වන ෆ්‍රාන්ස් ගේබ්‍රියෙල් ඇතුළු සමහරු ප්‍රකාශ කළේ ඔහු එක්සත් ජනපද හමුදා විසින් "නව කුමන්ත්‍රණයක හෝ නූතන පැහැරගැනීමක" ගොදුරක් බවයි. මෙම චෝදනා එක්සත් ජනපද රජය විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී. දේශපාලන ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ අපරාධ අඛණ්ඩව වර්ධනය වන විට, සාමය පවත්වා ගැනීම සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ ස්ථායිකරණ මෙහෙයුමක් (MINUSTAH) ගෙන එන ලදී. කෙසේ වෙතත්, නීතිය හා සාමය පවත්වා ගැනීම සඳහා ඔවුන්ගේ වරින් වර දැඩි ප්‍රවේශය සහ සිවිල් වැසියන්ට ලිංගික අපයෝජන චෝදනා ඇතුළු අපයෝජන අවස්ථා කිහිපයක් සාමාන්‍ය හයිටි ජාතිකයන් අතර අමනාපය සහ අවිශ්වාසය ඇති කළ බැවින්, මිනුස්ටා මතභේදාත්මක බව ඔප්පු විය.

බොනිෆස් ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රේ 2006 දී මැතිවරණයෙන් පසු රෙනේ ප්‍රෙවාල් නැවත ජනාධිපති ධුරයට පත් වන තෙක් අන්තර්කාලීන අධිකාරිය භාර ගත්තේය.

පශ්චාත්-ඇරිස්ටයිඩ් යුගය (2004–වර්තමානය)

අඛණ්ඩ දේශපාලන අවුල් සහගත තත්ත්වය මධ්‍යයේ, ස්වාභාවික විපත් මාලාවක් හයිටියට බලපෑවේය. 2004 දී, ජීන් නිවර්තන කුණාටුව උතුරු වෙරළ තීරයට කඩා වැදුණු අතර, ගංවතුර සහ මඩ නායයෑම් හේතුවෙන් පුද්ගලයින් 3,006 දෙනෙකු මිය ගිය අතර, බොහෝ දුරට ගොනයිව්ස් නගරයේ. 2008 දී, හයිටි නැවතත් නිවර්තන කුණාටුවලට ගොදුරු විය; නිවර්තන කුණාටුව ෆේ, ගුස්ටාව් සුළි කුණාටුව, හැනා සුළි කුණාටුව සහ අයික් සුළි කුණාටුව යන සියල්ලම තද සුළං සහ වර්ෂාව ඇති කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 331 දෙනෙකු මිය ගිය අතර 800,000 ක් පමණ මානුෂීය ආධාර අවශ්‍ය විය. මෙම කුණාටු නිසා ඇති වූ තත්ත්වය 2008 අප්‍රේල් මාසයේදී ආහාර අර්බුදයක් සහ දේශපාලන නොසන්සුන්තාවයක් ඇති කළ දැනටමත් ඉහළ ආහාර සහ ඉන්ධන මිල ගණන් මගින් තීව්‍ර විය.

හයිටියේ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි පිහිටි හයිටි ජාතික මාළිගාව 2010 භූමිකම්පාවෙන් පසු දැඩි ලෙස හානි විය. මෙය මුලින් දෙමහල් ව්‍යුහයක් වූ අතර දෙවන මහල සම්පූර්ණයෙන්ම කඩා වැටුණි.

2010 ජනවාරි 12 වන දින, දේශීය වේලාවෙන් සවස 4:53 ට, හයිටියට රික්ටර් මාපකයේ 7.0 ක භූමිකම්පාවක් ඇති විය. මෙය වසර 200 කට වැඩි කාලයක් තුළ රටේ ඇති වූ දරුණුතම භූමිකම්පාවයි. භූමිකම්පාවෙන් 160,000 ත් 300,000 ත් අතර පිරිසක් මිය ගිය බවත් මිලියන 1.6 ක් දක්වා නිවාස අහිමි වූ බවත් වාර්තා වූ අතර, එය මෙතෙක් වාර්තා වූ මාරාන්තික ස්වාභාවික විපත් වලින් එකක් බවට පත් විය. එය මෙතෙක් වාර්තා වූ මාරාන්තික භූමිකම්පා වලින් එකකි. එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක මධ්‍යස්ථානයකින් කොලරාව ආසාදිත අපද්‍රව්‍ය රටේ ප්‍රධාන ගංගාව වන ආටිබොනයිට් දූෂණය කළ විට ඇති වූ දැවැන්ත කොලරාව පැතිරීම හේතුවෙන් තත්වය තවත් උග්‍ර විය. 2017 දී, හයිටි ජාතිකයන් 10,000 ක් පමණ මිය ගොස් මිලියනයකට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් රෝගාතුර වූ බව වාර්තා විය. වසර ගණනාවක් ප්‍රතික්ෂේප කිරීමෙන් පසු, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය 2016 දී සමාව අයැද සිටියේය, නමුත් 2017 වන විට, ඔවුන් වරද පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කර ඇති අතර එමඟින් මූල්‍ය වගකීම මග හැර ඇත.

2010 ජනවාරි මාසයේදී මහ මැතිවරණය පැවැත්වීමට සැලසුම් කර තිබූ නමුත් භූමිකම්පාව හේතුවෙන් කල් දමන ලදී. 2010 නොවැම්බර් 28 වන දින සෙනෙට් සභාව, පාර්ලිමේන්තුව සහ ජනාධිපතිවරණ පළමු වටය සඳහා මැතිවරණ පැවැත්විණි. මයිකල් මාර්ටෙලි සහ මිර්ලන්ඩේ මැනිගට් අතර දෙවන වටය 2011 මාර්තු 20 වන දින සිදු වූ අතර, අප්‍රේල් 4 වන දින නිකුත් කරන ලද මූලික ප්‍රතිඵලවලින් මයිකල් මාර්ටෙලි ජයග්‍රාහකයා ලෙස නම් කරන ලදී. 2011 දී, හිටපු ඒකාධිපති ජීන්-ක්ලෝඩ් ඩුවාලියර් සහ ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් යන දෙදෙනාම හයිටියට ආපසු ගියහ; 2014 දී ඔහුගේ මරණයෙන් පසු, ඔහුගේ පාලනය යටතේ සිදු වූ අපරාධ සම්බන්ධයෙන් ඩුවාලියර්ට නඩු පැවරීමට ගත් උත්සාහයන් අත්හිටුවන ලදී. 2013 දී, හයිටි රජය යුරෝපීය රජයන්ගෙන් වහල්භාවය සඳහා වන්දි ගෙවන ලෙසත්, අතීත වැරදි විසඳීම සඳහා නිල කොමිසමක් පිහිටුවන ලෙසත් ඉල්ලා සිටියේය. මේ අතර, විපක්ෂය සමඟ දේශපාලන ගැටුම් සහ මැතිවරණ වංචා චෝදනාවලින් පසුව, අනුප්‍රාප්තිකයෙකු නොමැතිව 2016 දී ඉල්ලා අස්වීමට මාර්ටෙලි එකඟ විය. විනාශකාරී සුළි කුණාටුවේ බලපෑම් හේතුවෙන්, බොහෝ කල් දැමීම් වලින් පසුව, 2016 නොවැම්බර් මාසයේදී මැතිවරණය පැවැත්විණි. හයිටි ටෙට් කේල් පක්ෂයේ ජයග්‍රාහක ජොවෙනෙල් මොයිස් 2017 දී ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය. ඉන්ධන මිල ඉහළ යාමට ප්‍රතිචාර වශයෙන් 2018 ජූලි 7 වන දින විරෝධතා ආරම්භ විය. කාලයත් සමඟ මෙම විරෝධතා ජනාධිපති මොයිස්ගේ ඉල්ලා අස්වීමේ ඉල්ලීම් බවට පරිණාමය විය.

2021 ජූලි 7 වන දින, ජනාධිපති මොයිස් ඔහුගේ පෞද්ගලික නිවසට එල්ල වූ ප්‍රහාරයකින් ඝාතනය කරන ලද අතර, ජනාධිපති ආර්යාව මාටින් මොයිස් රෝහල් ගත කරන ලදී. දේශපාලන අර්බුදය මධ්‍යයේ, හයිටි රජය 2021 ජූලි 20 වන දින වැඩබලන අගමැතිනිය ලෙස ඒරියල් හෙන්රි පත් කළේය. 2021 අගෝස්තු 14 වන දින, හයිටියට තවත් විශාල භූමිකම්පාවක් ඇති වූ අතර, බොහෝ ජීවිත හානි සිදුවිය. භූමිකම්පාව හයිටියේ ආර්ථික තත්ත්වයන්ට ද හානි කර ඇති අතර කල්ලි ප්‍රචණ්ඩත්වය ඉහළ යාමට හේතු වී ඇති අතර එය 2021 සැප්තැම්බර් වන විට දීර්ඝ කාලයක් පවතින පූර්ණ කල්ලි යුද්ධයක් සහ රට තුළ අනෙකුත් ප්‍රචණ්ඩ අපරාධ දක්වා වර්ධනය විය. 2022 මාර්තු වන විට, හයිටියේ තවමත් ජනාධිපතිවරයෙකු, පාර්ලිමේන්තු ගණපූර්ණයක් සහ විනිසුරුවන් නොමැතිකම හේතුවෙන් අක්‍රිය මහාධිකරණයක් නොතිබුණි. 2022 දී, රජයට එරෙහි විරෝධතා සහ ඉන්ධන මිල ඉහළ යාම තීව්‍ර විය.

2023 දී, පැහැරගැනීම් පෙර වසරේ පළමු කාර්තුවට වඩා 72% කින් ඉහළ ගියේය. වෛද්‍යවරුන්, නීතිඥයින් සහ සමාජයේ අනෙකුත් ධනවත් සාමාජිකයින් පැහැරගෙන ගොස් කප්පම් සඳහා රඳවා තබා ගන්නා ලදී. කප්පම් ඉල්ලීම් ඉටු නොවූ විට බොහෝ වින්දිතයින් මරා දමන ලද අතර, එසේ කිරීමට මාර්ගයක් ඇති අය රටින් පලා යාමට හේතු වූ අතර, රට අර්බුදයෙන් ගොඩ ගැනීමට දරන උත්සාහයන්ට තවදුරටත් බාධා එල්ල විය. අර්බුදය මධ්‍යයේ 2023 අවසානය වන විට සුදුසුකම් ලත් වෛද්‍ය කාර්ය මණ්ඩලයෙන් 20% ක් දක්වා හයිටියෙන් පිටව ගොස් ඇති බවට ගණන් බලා ඇත.

2024 මාර්තු මාසයේදී, කෙන්යාවේ සංචාරයකින් පසු, හයිටියට නැවත පැමිණීම කල්ලි විසින් ඒරියල් හෙන්රි වලක්වන ලදී. සංක්‍රාන්ති රජයක් පිහිටුවීමෙන් පසු හෙන්රි ඉල්ලා අස්වීමට එකඟ විය. එම මාසය වන විට, ලෝක ආහාර වැඩසටහනට අනුව, හයිටියේ ජනගහනයෙන් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයක් දැඩි ආහාර අනාරක්ෂිතභාවයකින් ජීවත් වෙමින් සිටියහ. 2024 අප්‍රේල් 25 වන දින, සංක්‍රාන්ති ජනාධිපති කවුන්සිලය හයිටියේ පාලනය භාර ගත් අතර 2026 දක්වා බලයේ සිටීමට නියමිතය. මයිකල් පැට්‍රික් බොයිස්වර්ට් අන්තර්කාලීන අගමැති ලෙස නම් කරන ලදී. 2024 ජුනි 3 වන දින, කවුන්සිලය ගැරී කොනිල් වැඩබලන අගමැති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය. 2024 නොවැම්බර් 10 වන දින, ඇලික්ස් ඩිඩියර් ෆිල්ස්-අයිමේ කොනිල් වැඩබලන අගමැති ලෙස පත් කළේය.

භූගෝලය

හයිටියේ භූගෝලීය සිතියම

හයිටි රාජ්‍යය, මහා ඇන්ටිලස් හි දෙවන විශාලතම දූපත වන හිස්පැනියෝලා හි බටහිර අටෙන් තුනෙන් කොටස සාදයි. කිලෝමීටර් 27,750 (වර්ග සැතපුම් 10,710) ක භූමි ප්‍රමාණයකින් යුත් හයිටි රාජ්‍යය, කියුබාව සහ ඩොමිනිකන් ජනරජයට පසුව කැරිබියන් දූපතේ තුන්වන විශාලතම රට වන අතර, දෙවැන්න හයිටි රාජ්‍යය සමඟ 360-කිලෝමීටර (සැතපුම් 224) ක මායිමක් බෙදා ගනී. මෙම රටට ආසන්න වශයෙන් අශ්ව ලාඩම් හැඩයක් ඇති අතර මේ නිසා එය අසමාන ලෙස දිගු වෙරළ තීරයක් ඇති අතර, මහා ඇන්ටිලස් හි කියුබාවට පිටුපසින් දෙවනුව (කිලෝමීටර් 1,771 හෝ සැතපුම් 1,100) කි.

හයිටි රාජ්‍යය කැරිබියන් දූපතේ වඩාත්ම කඳුකර රට වන අතර, එහි භූමි ප්‍රදේශය කුඩා වෙරළබඩ තැනිතලා සහ ගංගා නිම්න සමඟ අන්තර් සම්බන්ධිත කඳු වලින් සමන්විත වේ. දේශගුණය නිවර්තන වන අතර, උන්නතාංශය අනුව යම් වෙනස්කම් ඇත. උසම ස්ථානය පික් ලා සෙලේ වන අතර එය මීටර් 2,680 (අඩි 8,793) කි.

උතුරු කලාපය හෝ මේරියන් කලාපය මැසිෆ් ඩු නෝර්ඩ් (උතුරු මැසිෆ්) සහ ප්ලේන් ඩු නෝර්ඩ් (උතුරු තැනිතලාව) වලින් සමන්විත වේ. මැසිෆ් ඩු නෝර්ඩ් යනු ඩොමිනිකන් ජනරජයේ කෝඩිලෙරා මධ්‍යමයේ දිගුවකි. එය හයිටියේ නැගෙනහිර මායිමෙන්, ගුවාමූක් ගඟට උතුරින් ආරම්භ වන අතර උතුරු අර්ධද්වීපය හරහා වයඹ දෙසට විහිදේ. ප්ලේන් ඩු නෝර්ඩ් හි පහත් බිම් ඩොමිනිකන් ජනරජයේ උතුරු මායිම දිගේ, මැසිෆ් ඩු නෝර්ඩ් සහ උතුරු අත්ලාන්තික් සාගරය අතර පිහිටා ඇත.

මධ්‍යම කලාපය හෝ ආටිබොනයිට් කලාපය තැනිතලා දෙකකින් සහ කඳු වැටි දෙකකින් සමන්විත වේ. මධ්‍යම සානුව (මධ්‍යම සානුව) මැසිෆ් ඩු නෝර්ඩ්ට දකුණින් ගුවාමූක් ගඟේ දෙපස විහිදේ. එය ගිනිකොන දෙසින් වයඹ දෙසට දිව යයි. මධ්‍යම සානුවේ නිරිත දෙසින් මොන්ටැග්නස් නොයර්ස් පිහිටා ඇති අතර, එහි වයඹ දිග කොටස මැසිෆ් ඩු නෝර්ඩ් සමඟ ඒකාබද්ධ වේ. භෝග අතින් හයිටියේ වැදගත්ම නිම්නය වන්නේ මොන්ටැග්නස් නොයර්ස් සහ චේන් ඩෙස් මැතියුක්ස් අතර පිහිටා ඇති ප්ලේන් ඩි එල්'ආර්ටිබොනයිට් ය. මෙම කලාපය රටේ දිගම ගංගාව වන රිවියර් එල්'ආර්ටිබොනයිට් වලට සහාය වන අතර එය ඩොමිනිකන් ජනරජයේ බටහිර කලාපයෙන් ආරම්භ වී මධ්‍යම හයිටි හරහා එහි දිග වැඩි කාලයක් පවතින අතර එහිදී එය ගොල්ෆ් ඩි ලා ගොනේව් වෙත ගලා යයි. 1950 ගණන්වල මැද භාගයේදී පෙලිග්‍රේ වේල්ල ඉදිකිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පිහිටුවන ලද හයිටියේ දෙවන විශාලතම විල වන ලැක් ඩි පෙලිග්‍රේ ද මෙම නිම්නයේ පිහිටා ඇත.

ශාන්ත-මාර්ක් ඇරොන්ඩිස්මන්ට්, ආර්ටිබොනයිට් දෙපාර්තමේන්තුව

දකුණු කලාපය හෝ සරාගුවා කලාපය ප්ලේන් ඩු කුල්-ඩි-සැක් (ගිණිකොන දෙසින්) සහ කඳුකර දකුණු අර්ධද්වීපයෙන් (ටිබුරොන් අර්ධද්වීපය) සමන්විත වේ. ප්ලේන් ඩු කල්-ඩි-සැක් යනු ට්‍රෝ කේමන් සහ හයිටියේ විශාලතම විල වන එටැං සෞමාත්‍රේ වැනි රටේ ලවණ විල් ආවරණය කරන ස්වාභාවික අවපාතයකි. ඩොමිනිකන් ජනරජයේ දකුණු කඳු දාමයේ (සියෙරා ද බවොරුකෝ) දිගුවක් වන චේන් ඩි ලා සෙලේ කඳු වැටිය නැගෙනහිරින් මැසිෆ් ඩි ලා සෙලේ සිට බටහිරින් මැසිෆ් ඩි ලා හොට් දක්වා විහිදේ.

හයිටියේ අක්වෙරළ දූපත් කිහිපයක් ද ඇතුළත් වේ. ටෝර්ටුගා දූපත උතුරු හයිටියේ වෙරළට ඔබ්බෙන් පිහිටා ඇත. ලා ගොනාවේ ආරොන්ඩිස්මන්ට් පිහිටා ඇත්තේ එම නමින්ම ඇති දූපතේ, ගොල්ෆ් ඩි ලා ගොනාවේ හි ය; හයිටියේ විශාලතම දූපත වන ගොනාවේ ග්‍රාමීය ගම්වැසියන් විසින් මධ්‍යස්ථව ජනාකීර්ණ වේ. අයිල් අ වචේ නිරිතදිග වෙරළට ඔබ්බෙන් පිහිටා ඇත; හයිටියේ කොටසක් වන්නේ පෙස්ටල්ට උතුරින් ගොනාවේ බොක්කෙහි පිහිටා ඇති කයිමයිට්වරු ය. හයිටියේ නිරිතදිග අර්ධද්වීපයේ ජෙරමි සිට බටහිරට නාවික සැතපුම් 40 (සැතපුම් 46; කි.මී. 74) දුරින් පිහිටි නවාසා දූපත, දැනට දිවයින පරිපාලනය කරන එක්සත් ජනපදය සමඟ අඛණ්ඩ භෞමික ආරවුලකට යටත් වේ.

දේශගුණය

හයිටියේ කොප්පෙන් දේශගුණික වර්ග

හයිටියේ දේශගුණය නිවර්තන කලාපීය වන අතර උන්නතාංශය අනුව යම් වෙනස්කම් ඇති කරයි. ජනවාරි මාසයේදී පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි සාමාන්‍ය අවම අගය 23 °C (73.4 °F) සිට සාමාන්‍ය උපරිම අගය 31 °C (87.8 °F) දක්වාද; ජූලි මාසයේදී 25–35 °C (77–95 °F) දක්වාද පවතී. වර්ෂාපතන රටාව විවිධාකාර වන අතර, සමහර පහත් බිම් සහ කඳුකරයේ උතුරු සහ නැගෙනහිර බෑවුම්වල වැසි වැඩි වේ. හයිටියේ වියළි කාලය නොවැම්බර් සිට ජනවාරි දක්වා සිදු වේ.

පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර් 1,370 (අඟල් 53.9) කි. අප්‍රේල්-ජූනි සහ ඔක්තෝබර්-නොවැම්බර් යන වැසි සෘතු දෙකක් ඇත. හයිටි ආවර්තිතා නියඟ සහ ගංවතුරට යටත් වන අතර, වනාන්තර විනාශය හේතුවෙන් වඩාත් දරුණු වේ. සුළි කුණාටු තර්ජනයක් වන අතර, රට ගංවතුර සහ භූමිකම්පා වලටද ගොදුරු වේ.

භූ විද්‍යාව

සවුත්-ඩි'ඕ දිය ඇල්ල

හයිටි පිහිටා ඇති එන්රික්විලෝ-කෙසෙල් උද්‍යාන දෝෂ පද්ධතිය හා සම්බන්ධ අන්ධ තෙරපුම් දෝෂ තිබේ. 2010 භූමිකම්පාවෙන් පසු, මතුපිට ඉරිතැලීමක් පිළිබඳ කිසිදු සාක්ෂියක් නොතිබූ අතර භූ විද්‍යාඥයින්ගේ සොයාගැනීම් භූ කම්පන විද්‍යාත්මක, භූ විද්‍යාත්මක සහ භූමි විරූපණ දත්ත මත පදනම් විය.

දෝෂයේ උතුරු මායිම වන්නේ උතුරු ඇමරිකානු තහඩුවට සාපේක්ෂව කැරිබියානු භූ තැටි තහඩුව වසරකට 20 mm (0.79 අඩල්) කින් නැගෙනහිර දෙසට මාරු වන ස්ථානයයි. කලාපයේ ස්ට්රයික්-ස්ලිප් දෝෂ පද්ධතියට හයිටියේ ශාඛා දෙකක් ඇත, උතුරේ සෙප්ටෙන්ට්‍රියනල්-ඔරියන්ටේ දෝෂය සහ දකුණේ එන්රික්විලෝ-ප්ලාන්ටේන් ගාර්ඩන් දෝෂය.^[]

2007 භූමිකම්පා අවදානම් අධ්‍යයනයකින්, එන්රික්විලෝ-ප්ලාන්ටේන් ගාර්ඩන් දෝෂ කලාපය එහි භූ කම්පන චක්‍රයේ අවසානයේ තිබිය හැකි බව සඳහන් කළ අතර 1692 ජැමෙයිකා භූමිකම්පාවට සමාන ප්‍රමාණයෙන් 7.2 Mw භූමිකම්පාවක් නරකම අවස්ථාවක පුරෝකථනයකට සම්බන්ධ වනු ඇතැයි නිගමනය කළේය. දෝෂ පද්ධතියේ අවදානම් තක්සේරුවක් සිදු කළ අධ්‍යයන කණ්ඩායමක් "ඉහළ ප්‍රමුඛතාවයක්" සහිත ඓතිහාසික භූ විද්‍යාත්මක ඉරිතැලීම් අධ්‍යයනයන් නිර්දේශ කළහ, මන්ද දෝෂය සම්පූර්ණයෙන්ම අගුළු දමා තිබූ අතර පෙර වසර 40 තුළ භූමිකම්පා කිහිපයක් වාර්තා කර තිබුණි. 2010 හයිටි භූමිකම්පාව රික්ටර් මාපකයේ 7.0 2010 ජනවාරි 12 වන දින මෙම දෝෂ කලාපයේ සිදු විය.

හයිටියේ ද රන් වැනි දුර්ලභ මූලද්‍රව්‍ය ඇති අතර ඒවා මොන්ට් ඕර්ගනිස් රන් පතලෙන් සොයාගත හැකිය.

හයිටියේ දැනට ක්‍රියාකාරී ගිනි කඳු නොමැත. "ඊඕක්ස් බොයින්ස් සිට කිලෝමීටර් 12 ක් පමණ දුරින් පිහිටි ටෙරේ-නියුව් කඳුකරයේ, අවම වශයෙන් ඔලිගොසීන් තරම් ප්‍රමාද වූ සහ බොහෝ විට මයෝසීන් යුගයේ කුඩා ආක්‍රමණයන් දනී. වෙනත් උණුසුම් උල්පත් අසල එතරම් ප්‍රමාද වූ වෙනත් ගිනිකඳු ක්‍රියාකාරකම් නොමැත."

පරිසරය

2002 දී හයිටියේ ඩොමිනිකන් ජනරජය සමඟ මායිම, හයිටි පැත්තේ වන විනාශයේ තරම පෙන්වයි (වමේ)

ඉහළ ජල පෝෂක ප්‍රදේශවලින් මුදා හරින ලද පාංශු ඛාදනය සහ වන විනාශය හේතුවෙන් වරින් වර දරුණු ගංවතුර ඇති වී ඇති අතර, උදාහරණයක් ලෙස 2004 සැප්තැම්බර් 17 වන දින එය අත්විඳින ලදී. එම වසරේ මැයි මාසයේ මුල් භාගයේදී, ඩොමිනිකන් ජනරජය සමඟ හයිටියේ දකුණු මායිමේ පුද්ගලයින් 3,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් ගංවතුරෙන් මිය ගොස් තිබුණි.

හයිටියේ වනාන්තර වසර 50 කට පෙර රටෙන් 60% ක් ආවරණය කර තිබුණද, එය ගස් ආවරණයේ වර්තමාන ඇස්තමේන්තුවට අඩකින් අඩු කර ඇත. මෙම ඇස්තමේන්තුව රටේ පාරිසරික තත්ත්වය පිළිබඳ කතිකාවන්හි බොහෝ විට උපුටා දක්වා ඇති 2% ක වැරදි අගයට වඩා තියුණු වෙනසක් ඇති කරයි. හයිටියේ 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශක මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 4.01/10 ක් වූ අතර එය රටවල් 172 න් ගෝලීය වශයෙන් 137 වන ස්ථානයට පත්විය.

කොලොම්බියා විශ්ව විද්‍යාලයේ ජාත්‍යන්තර පෘථිවි විද්‍යා තොරතුරු ජාලයේ සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහනේ විද්‍යාඥයින් හයිටි පුනර්ජනනීය මුලපිරීම සඳහා කටයුතු කරමින් සිටින අතර එය පරිසර පද්ධති ප්‍රතිසංස්කරණය සහ තිරසාර සම්පත් කළමනාකරණය තුළින් දරිද්‍රතාවය සහ ස්වාභාවික විපත් අවදානම අවම කිරීම අරමුණු කරගත් මුලපිරීමකි.

ජෛව විවිධත්වය

දිවයිනට ආවේණික, වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති හිස්පැනියෝලන් සොලෙනෝඩන්

හයිටි යනු පරිසර කලාප හතරකට නිවහන වේ: හිස්පැනියෝලියානු තෙතමනය සහිත වනාන්තර, හිස්පැනියෝලියානු වියළි වනාන්තර, හිස්පැනියෝලියානු පයින් වනාන්තර සහ මහා ඇන්ටිලස් කඩොලාන.

එහි කුඩා ප්‍රමාණය තිබියදීත්, හයිටියේ කඳුකර භූමි ප්‍රදේශය සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බහු දේශගුණික කලාප නිසා ශාක ජීවිතයේ විවිධත්වයක් ඇති වී තිබේ. කැපී පෙනෙන ගස් විශේෂ අතරට පාන් ගස, අඹ ගස, ෂිටිම්, මහෝගනී, පොල් තල්, රාජකීය තල් සහ බටහිර ඉන්දීය කිහිරි ඇතුළත් වේ. වනාන්තර කලින් බොහෝ පුළුල් වූ නමුත් දැඩි වන විනාශයට ලක් වී ඇත.

බොහෝ ක්ෂීරපායී විශේෂ ස්වදේශික නොවේ, යටත් විජිත සමයේ සිට දිවයිනට ගෙන එන ලදී. කෙසේ වෙතත්, විවිධ ස්වදේශික වවුලන් විශේෂ මෙන්ම ආවේණික හිස්පැනියෝලියානු හුටියා සහ හිස්පැනියෝලියානු සොලෙනොඩොන් ද ඇත. හයිටි වෙරළ තීරයෙන් ඔබ්බට තල්මසුන් සහ ඩොල්ෆින් විශේෂ ද සොයාගත හැකිය.

හිස්පැනියෝලාට ආවේණික පක්ෂි විශේෂ 260 කට වඩා ඇත. කැපී පෙනෙන ආවේණික විශේෂ අතර හිස්පැනියෝලා ට්‍රොගන්, හිස්පැනියෝලාන් පැරකීට්, අළු-ඔටුන්න හිමි ටැනේජර් සහ හිස්පැනියෝලාන් ඇමසන් ඇතුළත් වේ. පෙලිකන්, අයිබිස්, හම්මිං කුරුල්ලන් සහ තාරාවන් මෙන්ම රැප්ටර් කිහිපයක් ද ඇත.

රයිනෝසිරස් ඉගුවානා, හයිටි බෝවා, ඇමරිකානු කිඹුලා සහ හූනන් වැනි විශේෂ සමඟ උරගයින් බහුලව දක්නට ලැබේ.

රජය සහ දේශපාලනය

ජොවෙනෙල් මොයිස් 2017 පෙබරවාරි 7 වන දින සිට 2021 ජූලි 7 වන දින ඝාතනය වන තෙක් හයිටියේ 43 වන ජනාධිපතිවරයා විය.

හයිටි රජය අර්ධ-ජනාධිපති ජනරජයක් වන අතර, බහු පක්ෂ ක්‍රමයක් වන අතර, එහි හයිටි ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා වන අතර සෑම වසර පහකට වරක් පවත්වනු ලබන ජනප්‍රිය මැතිවරණ මගින් සෘජුවම තේරී පත් වේ. හයිටියේ අගමැති රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස කටයුතු කරන අතර ජාතික සභාවේ බහුතර පක්ෂයෙන් තෝරා පත් කර ගන්නා ජනාධිපතිවරයා විසින් පත් කරනු ලැබේ. විධායක බලය ක්‍රියාත්මක කරනු ලබන්නේ ජනාධිපතිවරයා සහ අගමැති එක්ව රජය පිහිටුවන අය විසිනි.

ව්‍යවස්ථාදායක බලය රජයට සහ හයිටි ජාතික සභාවේ සභා දෙක වන සෙනෙට් සභාව (සෙනාට්) සහ නියෝජිත මණ්ඩලය (චැම්බ්‍රේ ඩෙස් ඩෙපුටේස්) යන දෙකටම පැවරී ඇත. රජය ඒකීයව සංවිධානය වී ඇති බැවින්, මධ්‍යම රජය අනුමැතිය සඳහා ව්‍යවස්ථාමය අවශ්‍යතාවයකින් තොරව දෙපාර්තමේන්තු වෙත බලතල පවරයි. හයිටියේ දේශපාලන ක්‍රමයේ වත්මන් ව්‍යුහය 1987 මාර්තු 29 වන දින හයිටි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ දක්වා ඇත.

හයිටි දේශපාලනය විවාදාත්මක වී ඇත: නිදහසින් පසු, හයිටි කුමන්ත්‍රණ 32 කට මුහුණ දී ඇත. බටහිර අර්ධගෝලයේ සාර්ථක වහල් විප්ලවයකට භාජනය වූ එකම රට හයිටි ය; කෙසේ වෙතත්, ෆ්‍රැන්කොයිස් ඩුවාලියර් සහ ඔහුගේ පුත් ජීන්-ක්ලෝඩ් ඩුවාලියර් වැනි ඒකාධිපතියන් විසින් එල්ල කරන ලද පීඩාකාරී දිගු ඉතිහාසයක් ජනරජයේ පාලනයට සහ සමාජයට කැපී පෙනෙන ලෙස බලපා ඇත. ඩුවාලියර් යුගය අවසන් වීමෙන් පසු හයිටි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රමයකට සංක්‍රමණය වෙමින් පවතී.

පරිපාලන අංශ

පරිපාලනමය වශයෙන්, හයිටි රාජ්‍යය දෙපාර්තමේන්තු දහයකට බෙදා ඇත. දෙපාර්තමේන්තු පහතින් ලැයිස්තුගත කර ඇති අතර, දෙපාර්තමේන්තු අගනුවර වරහන් තුළ දක්වා ඇත.

හයිටියේ දෙපාර්තමේන්තු

1. නොර්ඩ්-ඕඑස්ට් (පොර්ට්-ඩි-පයික්ස්)
2. නොර්ඩ් (කැප්-හයිටියන්)
3. නෝර්ඩ්-එස්ට් (ෆෝට්-ලිබර්ටේ)
4. අර්ටිබෝනිටේ (ගොනයිවෙස්)
5. සෙන්ටර් (හින්චේ)
6. ඕඑස්ට් (පෝර්ට්‌-ඕ-ප්‍රින්ස්‌)
7. ග්‍රෑන්ඩ්'අන්සේ (ජෙරෙමි)
8. නිප්ස් (මිරගෝනේ)
9. සුඩ් (ලෙස් කයෙස්)
10. සුඩ්-එස්ට් (ජැක්මේල්)

දෙපාර්තමේන්තු තවදුරටත් අරොන්ඩිස්මන්ට් 42 ක්, කොමියුනියන් 145 ක් සහ ප්‍රජා අංශ 571 ක් ලෙස බෙදා ඇත. මේවා පිළිවෙලින් දෙවන සහ තෙවන මට්ටමේ පරිපාලන අංශ ලෙස සේවය කරයි.

විදේශ සබඳතා

හයිටි රාජ්‍යය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, CARICOM, ලතින් ඇමරිකානු සහ කැරිබියානු රාජ්‍ය ප්‍රජාව, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල, ඇමරිකානු රාජ්‍ය සංවිධානය, ජාත්‍යන්තර ෆ්‍රැන්කෝෆෝනි සංවිධානය, OPANAL සහ ලෝක වෙළඳ සංවිධානය වැනි පුළුල් පරාසයක ජාත්‍යන්තර සහ කලාපීය සංවිධානවල සාමාජිකයෙකි.

2012 පෙබරවාරි මාසයේදී, හයිටි රාජ්‍යය අප්‍රිකානු සංගමයේ (AU) පූර්ණ සහකාර සාමාජික තත්ත්වය දක්වා එහි නිරීක්ෂක තත්ත්වය උසස් කිරීමට උත්සාහ කරන බව සංඥා කළේය. 2013 ජුනි මාසයේ පැවති සමුළුවේදී හයිටි රාජ්‍යය නිරීක්ෂකයාගේ සිට සහකාර සාමාජික තත්ත්වය දක්වා උසස් කිරීමට සැලසුම් කරන බව වාර්තා විය. නමුත් අයදුම්පත 2016 මැයි වන විටත් අනුමත කර නොතිබුණි.

මිලිටරි

හයිටි රාජ්‍යයට නිදහසට පෙර අරගලය දක්වා දිවෙන ශක්තිමත් හමුදා ඉතිහාසයක් ඇත. රාජ්‍යය ගොඩනැගීමේදී ඉඩම් සහ පොදු මූල්‍ය කළමනාකරණය සඳහා ස්වදේශික හමුදාව අත්‍යවශ්‍ය වේ. 20 වන සියවස දක්වා, සෑම හයිටි ජනාධිපතිවරයෙක්ම හමුදාවේ නිලධාරියෙකු විය. එක්සත් ජනපද මැදිහත්වීම අතරතුර, හමුදාව Gendarmerie d'Haiti ලෙසත් පසුව Force Armée d'Haiti (FAdH) ලෙසත් ප්‍රතිනිර්මාණය කරන ලදී. 1990 දශකයේ මුල් භාගයේදී, හමුදාව ව්‍යවස්ථා විරෝධී ලෙස ඉවත් කර හයිටි ජාතික පොලිසිය (PNH) විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී. 2018 දී, ජනාධිපති ජොවෙනෙල් මොයිස් FAdH නැවත සක්‍රීය කළේය.^[]

හයිටි ආරක්ෂක අමාත්‍යාංශය සන්නද්ධ හමුදාවන්හි ප්‍රධාන ආයතනයයි. 1995 දී හිටපු හයිටි සන්නද්ධ හමුදා බලමුලු ගන්වන ලදී; කෙසේ වෙතත්, එය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමේ උත්සාහයන් දැනට සිදුවෙමින් පවතී. හයිටි සඳහා වත්මන් ආරක්ෂක බලකාය වන්නේ හයිටි ජාතික පොලිසිය වන අතර එය ඉහළ පුහුණුවක් ලැබූ SWAT කණ්ඩායමක් ඇති අතර එය හයිටි වෙරළාරක්ෂක බලකාය සමඟ එක්ව කටයුතු කරයි. 2010 දී, හයිටි ජාතික පොලිස් බලකායේ සංඛ්‍යාව 7,000 කි.

2023 වන විට, හයිටි හමුදාවට 700 ක භට පිරිසක් සිටින, පිහිටුවීමේ ක්‍රියාවලියේ පවතින එක් පාබල බලඇණියක් ඇතුළත් වේ.

නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීම සහ අපරාධ

හයිටි ජාතික පොලිස් බලකායේ පෙළපාළි තූර්ය වාදක කණ්ඩායමේ සාමාජිකයින් පෙළපාළියේ සිටගෙන සිටිති.

නීති පද්ධතිය නැපෝලියන් නීති සංග්‍රහයේ නවීකරණය කරන ලද අනුවාදයක් මත පදනම් වේ.

දූෂණ සංජානන දර්ශකයේ ලෝකයේ වඩාත්ම දූෂිත රටවල් අතර හයිටි අඛණ්ඩව ශ්‍රේණිගත කර ඇත. දූෂණ සංජානන දර්ශකයේ 2006 වාර්තාවකට අනුව, හයිටියේ දූෂණය සහ දරිද්‍රතාවය අතර ශක්තිමත් සහසම්බන්ධයක් පවතී. දේශීය දූෂණ මට්ටම් සඳහා සමීක්ෂණය කරන ලද සියලුම රටවල් අතරින් ජනරජය පළමු ස්ථානයට පත්විය. ජනාධිපති "බේබි ඩොක්" ඩුවාලියර්, ඔහුගේ බිරිඳ මිෂෙල් සහ ඔවුන්ගේ නියෝජිතයන් 1971 සහ 1986 අතර කාලය තුළ භාණ්ඩාගාරයෙන් ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 504 ක් සොරකම් කළ බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇත. ඒ හා සමානව, 1995 දී හයිටි හමුදාව නැමීමෙන් පසු, හයිටි ජාතික පොලිසිය (HNP) හයිටි පුරවැසියන් මත තනි අධිකාරියක් ලබා ගත්තේය. බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් මෙන්ම නිරීක්ෂකයින් විශ්වාස කරන්නේ මෙම ඒකාධිකාරී බලය දූෂිත පොලිස් බලකායකට මග පෑදිය හැකි බවයි. හිටපු ජනාධිපති ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් විසින් මිලියන ගණනක් සොරකම් කරන ලද බවට සමහර මාධ්‍ය ආයතන චෝදනා කළේය. 2002 දී හයිටි ජාතිකයින්ට මිලියන සිය ගණනක් අහිමි වූ පිරමීඩ යෝජනා ක්‍රම ඇරිස්ටයිඩ් වසරවල "එකම සැබෑ ආර්ථික මුලපිරීම" ලෙස බීබීසී විස්තර කළේය.

අනෙක් අතට, 2013 එක්සත් ජාතීන්ගේ මත්ද්‍රව්‍ය හා අපරාධ පිළිබඳ කාර්යාලය (UNODC) වාර්තාවට අනුව, මිනීමැරුම් අනුපාත (100,000 කට 10.2) කලාපීය සාමාන්‍යයට වඩා (100,000 කට 26) බෙහෙවින් අඩු ය; එය ආසන්න වශයෙන් ජැමෙයිකාවේ අනුපාතය (100,000 කට 39.3) 1/4 සහ ඩොමිනිකන් ජනරජයේ අනුපාතය (100,000 කට 22.1) 1/2 ක් වේ. එය කලාපයේ ආරක්ෂිතම රටවල් අතරට පත් කරයි. බොහෝ දුරට මෙයට හේතුව, 2012 දී ආරම්භ කරන ලද සිව් අවුරුදු මුලපිරීමක් වන, ජාතික පොලිසිය වාර්ෂිකව 50% කින් වැඩි කිරීමෙන් පොරොන්දුවක් ඉටු කිරීමට රටට ඇති හැකියාවයි. වාර්ෂික බඳවා ගැනීම් වලට අමතරව, හයිටි ජාතික පොලිසිය (HNP) අපරාධ මැඩපැවැත්වීම සඳහා නව්‍ය තාක්ෂණයන් භාවිතා කරමින් සිටී. මෑත වසරවල සිදු වූ කැපී පෙනෙන කඩාවැදීමක් වෙස්ට් පොයින්ට් හි පුහුණුව ලත් හයිටි නිලධාරියෙකු විසින් සංවර්ධනය කරන ලද උසස් මෘදුකාංග වැඩසටහනක් භාවිතයෙන් රටේ විශාලතම පැහැරගැනීමේ වළල්ල විසුරුවා හැරීමට හේතු වූ අතර එය ඉතා ඵලදායී බව ඔප්පු වූ අතර එය එහි විදේශ උපදේශකයින්ට පරීක්ෂණ පැවැත්වීමට හේතු වී තිබේ.

2010 දී, නිව් යෝර්ක් නගර පොලිස් දෙපාර්තමේන්තුව (NYPD) විමර්ශන ශිල්පීය ක්‍රම, පැහැරගැනීම් විරෝධී උපාය මාර්ග සහ ප්‍රජා සම්බන්ධතා පිළිබඳ විශේෂ පුහුණුවක් සහිතව එහි පොලිස් බලකාය නැවත ගොඩනැගීමට සහාය වීම සඳහා නිලධාරීන් කණ්ඩායමක් හයිටියට යවන ලදී. එය HNP ආයතනයට පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි අසල්වැසි ප්‍රදේශයක් වන ඩෙල්මාස් හි පොලිස් ඒකකයක් පිහිටුවීමට ද උපකාරී වී ඇත.

2012 සහ 2013 දී, එක්සත් ජනපද රජය විසින් අරමුදල් සපයන ලද HNP නිලධාරීන් 150 දෙනෙකුට විශේෂිත පුහුණුවක් ලැබුණු අතර, එය ගුවන්විදුලි ධාරිතාව වැඩිදියුණු කිරීමෙන් සහ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි සිටි සොලෙයිල් සහ ග්‍රෑන්ඩ් රවීන් යන වඩාත් ප්‍රචණ්ඩකාරී අසල්වැසි ප්‍රදේශවල සිට කැරකොල් හි නව උතුරු කාර්මික උද්‍යානය දක්වා නව පොලිස් ස්ථාන ඉදිකිරීමෙන් යටිතල පහසුකම් සහ සන්නිවේදන සහාය සඳහා ද දායක විය.

හයිටි බන්ධනාගාර පද්ධතිය

පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් බන්ධනාගාරය හයිටියේ සිරකරුවන්ගෙන් අඩකට නිවහන වේ. බන්ධනාගාරයේ රැඳවියන් 1,200 ක ධාරිතාවක් ඇත, නමුත් 2017 වන විට බන්ධනාගාරය රැඳවියන් 4,359 ක් තබා ගැනීමට බැඳී සිටියේය, එය 363% ක නේවාසික මට්ටමකි. ප්‍රමාණවත් අරමුදල් ලබා ගැනීමට නොහැකි වීම නිසා මන්දපෝෂණයේ මාරාන්තික අවස්ථා ඇති වී ඇති අතර, දැඩි ජීවන තත්වයන් සමඟ ඒකාබද්ධව, ක්ෂය රෝගය වැනි බෝවන රෝග ඇතිවීමේ අවදානම වැඩි වේ.

හයිටි නීතියේ සඳහන් වන්නේ අත්අඩංගුවට ගත් පසු, පැය 48 ක් ඇතුළත විනිසුරුවරයෙකු ඉදිරියට යා යුතු බවයි; කෙසේ වෙතත්, මෙය ඉතා දුර්ලභ ය.^[] සිරකරුවන්ට විනිසුරුවරයෙකු ඉදිරියේ පෙනී සිටීමට අවශ්‍ය අරමුදල් පවුල්වලට ලබා දිය නොහැකි නම්, සාමාන්‍යයෙන් වසර 10ක් ඇතුළත සිරකරුට නඩු විභාගයක් පැවැත්වීමට ඇති ඉඩකඩ ඉතා අඩුය.

දිනකට පැය 22-23 අතර කාලයක් සීමිත ජීවන අවකාශයන්හි, සිරකරුවන්ට වැසිකිළි පහසුකම් ලබා නොදෙන අතර ප්ලාස්ටික් බෑග්වලට මළපහ කිරීමට බල කෙරෙයි. 2008 දී අන්තර්-ඇමරිකානු මානව හිමිකම් අධිකරණය විසින් මෙම තත්වයන් අමානුෂික ලෙස සලකනු ලැබීය.

2024 මාර්තු 3 වන දින, සන්නද්ධ කල්ලි පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි ප්‍රධාන බන්ධනාගාරයට කඩා වැදුණු අතර සිරකරුවන් 3700 ක් පමණ පලා ගිය අතර, පුද්ගලයින් 12 දෙනෙකු මිය ගියහ.

ආර්ථිකය

ඓතිහාසික ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිත සංවර්ධනය

හයිටියේ ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඩොලර් 1,800 ක් වන අතර එහි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඩොලර් බිලියන 19.97 කි (2017 ඇස්තමේන්තු). රට හයිටි ගෝර්ඩ් මුදල් ඒකකය ලෙස භාවිතා කරයි. එහි සංචාරක කර්මාන්තය තිබියදීත්, හයිටි යනු ඇමරිකාවේ දුප්පත්ම රටවලින් එකකි, දූෂණය, දේශපාලන අස්ථාවරත්වය, දුර්වල යටිතල පහසුකම්, සෞඛ්‍ය සේවා නොමැතිකම සහ අධ්‍යාපනය නොමැතිකම ප්‍රධාන හේතු ලෙස දක්වා ඇත. විරැකියාව ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් සංක්‍රමණය වීමට උත්සාහ කරති. 2010 භූමිකම්පාවෙන් සහ පසුව ඇති වූ කොලරාව පැතිරීමෙන් පසු වෙළඳාම නාටකාකාර ලෙස පහත වැටුණු අතර, රටේ මිලදී ගැනීමේ බල සමානාත්මතාවයේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 8% කින් පහත වැටුණි (ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 12.15 සිට ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 11.18 දක්වා). 2010 එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව සංවර්ධන දර්ශකයේ රටවල් 182 න් 145 වන ස්ථානයට හයිටි ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර, ජනගහනයෙන් 57.3% ක් අවම වශයෙන් HDI හි දරිද්‍රතා මිනුම් තුනකින් අහිමි වී ඇත.

මතභේදාත්මක 2000 මැතිවරණයෙන් සහ ජනාධිපති ඇරිස්ටයිඩ්ගේ පාලනය පිළිබඳ චෝදනාවලින් පසුව, හයිටි රජයට එක්සත් ජනපද ආධාර 2001 සහ 2004 අතර කපා හරින ලදී. 2004 දී ඇරිස්ටයිඩ් ඉවත්වීමෙන් පසු, ආධාර යථා තත්ත්වයට පත් කරන ලද අතර බ්‍රසීලියානු හමුදාව හයිටි සාම සාධක මෙහෙයුමේ එක්සත් ජාතීන්ගේ ස්ථාවරකරණ මෙහෙයුමක් මෙහෙයවීය. වසර හතරකට ආසන්න අවපාතයකින් පසු, 2005 දී ආර්ථිකය 1.5% කින් වර්ධනය විය. 2009 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, හයිටි රාජ්‍යය තම බාහිර ණය අවලංගු කිරීම සඳහා සුදුසුකම් ලැබීම සඳහා IMF සහ ලෝක බැංකුවේ දැඩි ණයගැති දුප්පත් රටවල් වැඩසටහන මගින් නියම කරන ලද කොන්දේසි සපුරාලීය.

2015 දී, රජයේ අයවැයෙන් සියයට 90 කට වඩා ලැබුණේ වෙනිසියුලාව ප්‍රමුඛ තෙල් සන්ධානයක් වන පෙට්‍රොකැරිබ් සමඟ ඇති කරගත් ගිවිසුමකිනි.

විදේශ ආධාර

1990 සිට 2003 දක්වා හයිටි රාජ්‍යයට ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 4 කට වඩා ආධාර ලැබුණු අතර, එයට එක්සත් ජනපදයෙන් ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 1.5 ක් ද ඇතුළත් විය. විශාලතම පරිත්‍යාගශීලියා වන්නේ ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය වන අතර, පසුව කැනඩාව සහ යුරෝපීය සංගමයයි. 2010 ජනවාරි මාසයේදී, භූමිකම්පාවෙන් පසු, එක්සත් ජනපද ජනාධිපති බැරැක් ඔබාමා ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 1.15 ක ආධාර පොරොන්දු විය. යුරෝපීය සංගමය යුරෝ මිලියන 400 කට වඩා (ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 616) පොරොන්දු විය. අසල්වැසි ඩොමිනිකන් ජනරජය ද හයිටි රාජ්‍යයට පුළුල් මානුෂීය ආධාර ලබා දී ඇති අතර, එයට පොදු විශ්ව විද්‍යාලයක් සඳහා අරමුදල් සැපයීම සහ ඉදිකිරීම, මානව ප්‍රාග්ධනය, දේශසීමා කලාපයේ නොමිලේ සෞඛ්‍ය සේවා සහ 2010 භූමිකම්පාවෙන් පසු සැපයුම් සහාය ඇතුළත් වේ.

2020 වන තෙක් භූමිකම්පාවෙන් පසු ප්‍රතිසංස්කරණය සඳහා ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 13.34 ක් වෙන් කර ඇති බව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය පවසයි, නමුත් 2010 භූමිකම්පාවෙන් වසර දෙකකට පසුව, එම මුදලින් අඩකටත් වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ඇත්ත වශයෙන්ම නිදහස් කර තිබුණි. 2015 වන විට, එක්සත් ජනපද රජය ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 4 ක් වෙන් කර ඇති අතර, ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 3 ක් දැනටමත් වියදම් කර ඇති අතර, ඉතිරිය දිගුකාලීන ව්‍යාපෘති සඳහා කැප කර ඇත.

වෙළඳාම

2015 CIA ලෝක තොරතුරු පොතට අනුව, හයිටියේ ප්‍රධාන ආනයන හවුල්කරුවන් වන්නේ: ඩොමිනිකන් ජනරජය 35%, එක්සත් ජනපදය 26.8%, නෙදර්ලන්ත ඇන්ටිලස් 8.7%, චීනය 7% (ඇස්තමේන්තු 2013). හයිටියේ ප්‍රධාන අපනයන හවුල්කරු වන්නේ එක්සත් ජනපදය 83.5% (ඇස්තමේන්තු 2013). 2011 දී හයිටියේ වෙළඳ හිඟය ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 3 ක් වූ අතර එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 41% කි.

බලශක්තිය

මූලාශ්‍රය අනුව හයිටි විදුලිබල නිෂ්පාදනය

හයිටි රාජ්‍යය තම බලශක්ති අවශ්‍යතා බොහොමයක් සඳහා පෙට්‍රොකැරිබ් සමඟ තෙල් සන්ධානයක් මත දැඩි ලෙස රඳා පවතී. මෑත වසරවලදී, හැකි තිරසාර බලශක්ති ප්‍රභවයන් ලෙස ජල විදුලි, සූර්ය සහ සුළං බලශක්තිය ගවේෂණය කර ඇත.

හි බලාගාරය

2017 වන විට, ඇමරිකානු මහාද්වීපයේ සියලුම රටවල් අතරින්, හයිටි රාජ්‍යය අවම බලශක්තියක් නිපදවයි. රටෙන් හතරෙන් එකකටත් වඩා අඩු ප්‍රමාණයක විදුලි ආවරණයක් ඇත. හයිටි රාජ්‍යයේ බලශක්තිය ඇති බොහෝ ප්‍රදේශ ජනක යන්ත්‍ර මගින් බල ගැන්වේ. මෙම ජනක යන්ත්‍ර බොහෝ විට මිල අධික වන අතර විශාල දූෂණයක් ඇති කරයි. විදුලිය ලබා ගන්නා ප්‍රදේශ දිනපතා විදුලි කප්පාදුවකට මුහුණ දෙන අතර සමහර ප්‍රදේශ දිනකට පැය 12 ක විදුලියකට සීමා වේ. විදුලිය සපයනු ලබන්නේ ස්වාධීන සමාගම් කුඩා සංඛ්‍යාවක් විසිනි: සොජෙනර්, ඊ-පවර් සහ හේට්‍රැක්. ජාතික විදුලිබල ජාලයක් නොමැත. අඟුරු සමඟ දැව වඩාත් පොදු බලශක්ති ප්‍රභවයයි. වාර්ෂිකව දැව නිෂ්පාදන මෙට්‍රික් ටොන් මිලියන 4 ක් පමණ පරිභෝජනය කෙරේ. අඟුරු සහ දැව මෙන්, ඛනිජ තෙල් ද වැදගත් බලශක්ති ප්‍රභවයකි. හයිටි රාජ්‍යයට තමන්ගේම ඉන්ධන නිපදවිය නොහැකි බැවින්, සියලුම ඉන්ධන ආනයනය කෙරේ. වාර්ෂිකව, තෙල් ටොන් 691,000 ක් පමණ රට තුළට ආනයනය කෙරේ.

2018 දී, පැය 24 පුරා ක්‍රියාත්මක වන විදුලි ව්‍යාපෘතියක් නිවේදනය කරන ලදී; මේ සඳහා පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි පමණක් මෙගාවොට් 236 ක් ස්ථාපනය කිරීමට අවශ්‍ය වන අතර, අනෙකුත් සියලුම කලාපවල අමතර මෙගාවොට් 75 ක් අවශ්‍ය වේ. වර්තමානයේ ජනගහනයෙන් 27.5% කට පමණක් විදුලිය ලබා ගත හැකිය; එපමණක් නොව, ජාතික බලශක්ති ඒජන්සිය වන l'Électricité d'Haïti (Ed'H) සමස්ත විදුලි ඉල්ලුමෙන් 62% ක් පමණක් සපුරාලීමට සමත් වේ.

පුද්ගලික ආදායම

කැප්-හයිටියන් හි වෙළඳපොළක්

හයිටියේ පුහුණු ශ්‍රම හිඟය, පුළුල් විරැකියාව සහ ඌන රැකියා වලින් පීඩා විඳිති. ශ්‍රම බලකායේ බොහෝ හයිටි ජාතිකයින්ට අවිධිමත් රැකියා තිබේ. ජනගහනයෙන් හතරෙන් තුනක් දිනකට ඇමරිකානු ඩොලර් 2 ක් හෝ ඊට අඩු ආදායමකින් ජීවත් වේ.

විදේශයන්හි ජීවත් වන හයිටි ජාතිකයන්ගෙන් ලැබෙන ප්‍රේෂණ විදේශ විනිමයේ ප්‍රධාන මූලාශ්‍රය වන අතර එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් පහෙන් එකක් (20%) සහ 2012 වන විට අපනයන ආදායම මෙන් පස් ගුණයකට වඩා වැඩිය. 2004 දී, හයිටියේ විශ්ව විද්‍යාල උපාධිධාරීන්ගෙන් 80% ක් හෝ ඊට වැඩි ප්‍රමාණයක් විදේශයන්හි ජීවත් වූහ.

ඉඳහිට, දරුවන් රැකබලා ගැනීමට නොහැකි පවුල් ඔවුන්ව ධනවත් පවුලක් සමඟ රෙස්ටවේක් හෝ ගෘහ සේවකයෙකු ලෙස ජීවත් වීමට යැවිය හැකිය. ඒ වෙනුවට, දරුවාට අධ්‍යාපනය ලබා දීම සහ ආහාර සහ නවාතැන් සැපයීම පවුල විසින් සහතික කළ යුතුය; කෙසේ වෙතත්, පද්ධතිය අපයෝජනයට විවෘත වන අතර මතභේදාත්මක බව ඔප්පු වී ඇති අතර සමහරු එය ළමා වහල්භාවයට සමාන කරති.

දේපළ වෙළඳාම

ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල, මිනිසුන් බොහෝ විට රැලි සහිත යකඩ වහලවල් සහිත ලී පැල්පත්වල ජීවත් වෙති. පිටත නිවාස පැල්පත් පිටුපස පිහිටා ඇත. පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි, වර්ණවත් පැල්පත් නගර මධ්‍යම නගරය වට කර කඳු බෑවුම් දක්වා ඉහළට යයි.

මධ්‍යම සහ ඉහළ පන්ති ජීවත් වන්නේ තදාසන්න ප්‍රදේශවල හෝ නාගරික සැලසුම්කරණයක් ඇති මහල් නිවාසවල විශාල නගරවල මධ්‍යම කොටසේ ය. ඔවුන් ජීවත් වන බොහෝ නිවාස කුඩා බලකොටු වැනි ය, ඒවා ලෝහ කටු, කටු කම්බි, කැඩුණු වීදුරු සහ සමහර විට තුනම ඇතුළත් බිත්ති පිටුපස පිහිටා ඇත. විදුලි ජාලය විශ්වාස කළ නොහැකි බැවින් නිවාසවල උපස්ථ ජනක යන්ත්‍ර ඇත. සමහරක් ජලය සඳහා වහල මත ජලාශ පවා ඇත.

කෘෂි කර්මාන්තය

ගෝවා පේළි, හයිටිය

හයිටි යනු ලොව ප්‍රමුඛතම වෙටිවර් නිෂ්පාදකයා වන අතර එය සුඛෝපභෝගී සුවඳ විලවුන්, සගන්ධ ෙතල් සහ සුවඳ විලවුන් සෑදීමට භාවිතා කරන මූල ශාකයකි, එය ලෝකයේ සැපයුමෙන් අඩක් සපයයි. හයිටි ජාතිකයන්ගෙන් දළ වශයෙන් 40-50% ක් කෘෂිකාර්මික අංශයේ සේවය කරති. කෙසේ වෙතත්, 1980 දශකයේ මුල් භාගයේදී එක්සත් ජනපද කෘෂිකර්ම දෙපාර්තමේන්තුව විසින් කරන ලද පාංශු සමීක්ෂණවලට අනුව, භෝග සඳහා ඉතා සුදුසු වූයේ භූමියෙන් සියයට 11.3 ක් පමණි. හයිටියේ ආහාර අවශ්‍යතාවයෙන් අඩක් සහ සහල් වලින් 80% ක් සඳහා ආනයන මත රඳා පවතී.

හයිටියේ අඹ, කොකෝවා, කෝපි, පැපොල්, මහෝගනී ඇට, නිවිති සහ වෝටර්ක්‍රෙස් වැනි භෝග අපනයනය කරයි. කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන සියලුම අපනයන වලින් 6% ක් වේ. ඊට අමතරව, දේශීය කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන අතර බඩ ඉරිඟු, බෝංචි, මඤ්ඤොක්කා, බතල, රටකජු, පිස්ටා, කෙසෙල්, මෙනේරි, පරෙවි ඇට, උක්, සහල්, බඩ ඉරිඟු සහ දැව ඇතුළත් වේ.

මුදල් ඒකක

හයිටි ගෝර්ඩ් (HTG) ජාතික මුදල් ඒකකය වේ. "හයිටි ඩොලරය" ගෝර්ඩ් 5 (ගූඩ්) ට සමාන වේ.^[] ව්‍යාපාරික අංශයේ සහ පුද්ගලයින්ගෙන් අතිමහත් බහුතරයක් ඇමරිකානු ඩොලර් පිළිගනු ඇත, නමුත් එළිමහන් වෙළඳපොලවල් ගෝර්ඩ් වලට වැඩි කැමැත්තක් දැක්විය හැකිය. ප්‍රදේශවාසීන් USD "ඩොලර් ඇමරිකන්" (ඩෝලා ඇමරිකෙන්) හෝ "ඩොලර් US" (ඌ-එස් ලෙස උච්චාරණය කරනු ලැබේ) ලෙස හැඳින්විය හැක.

සංචාරක ව්‍යාපාරය

ලැබඩී, කෲස් නැව් ගමනාන්තයක්

හයිටියේ සංචාරක වෙළඳපොළ නොදියුණු මට්ටමක පවතින අතර රජය මෙම අංශය දැඩි ලෙස ප්‍රවර්ධනය කරයි. සුදු වැලි සහිත වෙරළ තීරයන්, කඳුකර දර්ශන සහ වසර පුරා උණුසුම් දේශගුණයක් වැනි අනෙකුත් කැරිබියානු ගමනාන්ත වෙත සංචාරකයින් ආකර්ෂණය කර ගන්නා බොහෝ ලක්ෂණ හයිටි සතුව ඇත. කෙසේ වෙතත්, විදේශයන්හි රටේ දුර්වල ප්‍රතිරූපය, සමහර විට අතිශයෝක්තියට නංවා, මෙම අංශයේ සංවර්ධනයට බාධා කර ඇත. 2014 දී, රටට සංචාරකයින් 1,250,000 ක් (බොහෝ විට කෲස් නැව් වලින්) ලැබුණු අතර, 2014 දී කර්මාන්තය ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 200 ක් උපයා ඇත.^[]

2014 දී හෝටල් කිහිපයක් විවෘත කරන ලද අතර, ඉහළ මට්ටමේ Best Western Premier, පෙෂන්-විල් හි Occidental Hotel and Resorts විසින් තරු පහේ Royal Oasis හෝටලයක්, පෝට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි ටර්ගෝ ප්‍රදේශයේ තරු හතරේ Marriott හෝටලයක් සහ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස්, ලෙස් කේස්, කැප්-හයිටියන් සහ ජැක්මෙල්හි අනෙකුත් නව හෝටල් සංවර්ධන ඇතුළත් වේ.^[]

කැරකොල් කාර්මික උද්‍යානය

2012 ඔක්තෝබර් 21 වන දින, හයිටි ජනාධිපති මයිකල් මාර්ටෙලි, එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය ලේකම් හිලරි ක්ලින්ටන්, බිල් ක්ලින්ටන්, රිචඩ් බ්‍රැන්සන්, බෙන් ස්ටිලර් සහ ෂෝන් පෙන් විසින් කැරිබියන් දූපත් වල විශාලතම හෙක්ටයාර 240 (අක්කර 600) ක කැරකොල් කාර්මික උද්‍යානය විවෘත කරන ලදී. මෙම ව්‍යාපෘතියට ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 300 ක් වැය වූ අතර එයට මෙගාවොට් 10 ක බලාගාරයක්, ජල පිරිපහදු යන්ත්‍රයක් සහ සේවක නිවාස ඇතුළත් විය. උද්‍යානය සඳහා වූ සැලැස්ම 2010 භූමිකම්පාවට පෙර දින නියම කරන ලද නමුත් හයිටි යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට උපකාර කිරීම සඳහා එක්සත් ජනපද විදේශ ආධාර උපාය මාර්ගයේ කොටසක් ලෙස එය වේගවත් කරන ලදී. මෙම උද්‍යානය හයිටියේ උතුරු සහ ඊසානදිග දෙපාර්තමේන්තු සඳහා "ප්‍රධාන සැලැස්මේ" කොටසක් වූ අතර, විශාල ජාත්‍යන්තර ගුවන් ගමන් සඳහා පහසුකම් සැලසීම සඳහා කැප්-හයිටියන් ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ පුළුල් කිරීම, ෆෝර්ට්-ලිබර්ටේ හි ජාත්‍යන්තර වරායක් ඉදිකිරීම සහ 2012 ජනවාරි 12 වන දින ලිමොනේඩ් හි (කැප්-හයිටියන් අසල) නව විශ්ව විද්‍යාලයක ඩොලර් මිලියන 50 ක රෝයි හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ් කැම්පස් විවෘත කිරීම ඇතුළත් විය.

2012 දී, USAID විශ්වාස කළේ උද්‍යානය සම්පූර්ණයෙන්ම සංවර්ධනය කළ පසු රැකියා 65,000 ක් පමණ නිර්මාණය කිරීමේ හැකියාව ඇති බවයි. දකුණු කොරියානු ඇඳුම් නිෂ්පාදකයෙකු වන සේ-ඒ ට්‍රේඩිං සමාගම, උද්‍යානයේ එකම ප්‍රධාන කුලී නිවැසියා, එය ප්‍රක්ෂේපණය කළ 20,000 න් ස්ථිර රැකියා 5,000 ක් නිර්මාණය කර නිවාස 5,000 ක් ඉදිකිරීමට පොරොන්දු වූ නමුත් 2014 වන විට කැරකොල් අසල නිවාස 750 ක් පමණක් ඉදිකර තිබුණි.

වසර දහයකට පසු, ක්ලින්ටන් යුවළ පොරොන්දු වූ පරිවර්තනය ලබා දීමේ පොරොන්දුව ඉටු කිරීමට උද්‍යානය අපොහොසත් වූ බව සැලකේ. එක්සත් ජනපදය වරාය ව්‍යාපෘතිය සඳහා ඩොලර් මිලියන ගණනක් ආයෝජනය කළ නමුත් අවසානයේ එය අතහැර දැමීය. උද්‍යානය ස්ථාපිත කිරීම සඳහා, කුඩා ගොවීන්ගේ පවුල් සිය ගණනක්, සමස්තයක් වශයෙන් 3,500 ක් පමණ භූමියෙන් ඉවත් කිරීමට සිදු විය. එක්සත් ජනපද රජයේ වගවීමේ කාර්යාලය විසින් කරන ලද විගණනයකින් හෙළි වූයේ වරාය ව්‍යාපෘතියට "වරාය සැලසුම් කිරීම, ඉදිකිරීම සහ අධීක්ෂණය පිළිබඳ තාක්ෂණික විශේෂඥතාවක් ඇති කාර්ය මණ්ඩලයක්" නොමැති බවත්, 1970 ගණන්වල සිට USAid කිසිදු වරායක් ඉදිකර නොමැති බවත්ය. 2015 දී USAid ශක්‍යතා අධ්‍යයනයකින් හෙළි වූයේ "විවිධ තාක්ෂණික, පාරිසරික සහ ආර්ථික හේතූන් මත නව වරායක් ශක්‍ය නොවන" බවත්, ප්‍රක්ෂේපිත පිරිවැයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් ආවරණය කිරීමට එක්සත් ජනපදයට ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 72 ක අරමුදල් නොමැති බවත්, USAid ආකර්ෂණය කර ගැනීමට අවශ්‍ය වූ පුද්ගලික සමාගම් "උතුරු හයිටියේ නව වරායක් ඉදිකිරීමට සහාය වීමට කිසිදු උනන්දුවක් නොතිබූ" බවත්ය.

යටිතල පහසුකම්

ප්‍රවාහනය

1925 වන විට දුම්රිය සිතියම

හයිටියේ රටේ එක් කෙළවරක සිට අනෙක් කෙළවර දක්වා දිවෙන ප්‍රධාන මහාමාර්ග දෙකක් තිබේ. උතුරු අධිවේගී මාර්ගය වන මාර්ග ජාතික අංක 1 (ජාතික අධිවේගී මාර්ගය 1), පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි ආරම්භ වී, මොන්ට්‍රොයිස් සහ ගොනයිව්ස් වෙරළබඩ නගර හරහා වංගු වී, උතුරු වරාය වන කැප්-හයිටියන් හි එහි අවසාන ස්ථානයට ළඟා වේ. දකුණු අධිවේගී මාර්ගය වන මාර්ග ජාතික අංක 2, පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් සහ ලෙස් කේස් සමඟ ලියෝජන් සහ පෙටිට්-ගෝව් හරහා සම්බන්ධ කරයි. හයිටියේ මාර්ගවල තත්ත්වය සාමාන්‍යයෙන් දුර්වලයි, බොහෝ ඒවා වළවල් වලින් පිරී ඇති අතර රළු කාලගුණය තුළ ගමන් කළ නොහැකි තත්ත්වයට පත්වේ.

පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි වරාය, වරාය ජාත්‍යන්තර ද පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස්, රටේ අනෙකුත් දුසිම් වරායන්ට වඩා ලියාපදිංචි නැව්ගත කිරීම් වැඩිය. වරායේ පහසුකම් අතර දොඹකර, විශාල නැංගුරම් පොළවල් සහ ගබඩා ඇතුළත් වේ, නමුත් මෙම පහසුකම් හොඳ තත්ත්වයේ නොමැත. වරාය භාවිතය අඩුය, සමහර විට සැලකිය යුතු ලෙස ඉහළ වරාය ගාස්තු නිසා විය හැකිය. වර්තමානයේ පාරිභෝගික භාණ්ඩ සඳහා වඩාත් කැමති පිවිසුම් වරාය වන්නේ ශාන්ත-මාර්ක් වරායයි.^[]

අතීතයේ දී, හයිටි දුම්රිය ප්‍රවාහනය භාවිතා කළේය; කෙසේ වෙතත්, භාවිතයේ දී දුම්රිය යටිතල පහසුකම් දුර්වල ලෙස නඩත්තු කරන ලද අතර පුනරුත්ථාපන පිරිවැය හයිටි ආර්ථිකයට දරාගත නොහැකි විය. 2018 දී ඩොමිනිකන් ජනරජයේ ප්‍රාදේශීය සංවර්ධන කවුන්සිලය දෙරට අතර "ට්‍රාන්ස්-හිස්පැනියෝලා" දුම්රිය මාර්ගයක් යෝජනා කළේය.

ගුවන්තොටුපළ

ටූසාන් එල්'ඕවර්චර් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපල

ටබාරේ කොමියුනයේ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි උතුරු-ඊසාන දෙසින් කිලෝමීටර 10 (සැතපුම් 6) හි පිහිටා ඇති ටූසෙන්ට් ලූවර්චර් ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ, රටට ඇතුළුවීම සහ පිටවීම සඳහා ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානය වේ. හයිටියේ ප්‍රධාන ජෙට්වේ එක එහි ඇති අතර, කැප්-හයිටියන් ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ සමඟ රටේ ජාත්‍යන්තර ගුවන් ගමන් වලින් අතිමහත් බහුතරයක් හසුරුවයි. ජැක්මෙල්, ජෙරමි, ලෙස් කේයිස් සහ පෝට්-ඩි-පයික්ස් වැනි නගරවල කුඩා, ප්‍රවේශ විය නොහැකි ගුවන් තොටුපළවල් ඇති අතර ඒවා කලාපීය ගුවන් සමාගම් සහ පෞද්ගලික ගුවන් යානා මගින් සේවය කරනු ලැබේ.^[]

2013 දී, ඉලේ-අ-වාචේ හි ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළක් සංවර්ධනය කිරීම සඳහා සැලසුම් අගමැති විසින් හඳුන්වා දෙන ලදී.

2024 මැයි මාසයේදී, ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් පසු මාස ​​තුනක් වසා දැමීමෙන් පසු ගුවන් තොටුපළ නැවත විවෘත කරන ලද අතර, ඖෂධ සහ මූලික සැපයුම් හිඟය සමනය කිරීමට උපකාරී වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.

බස් සේවාව

පෝට්-සැලුට් හි "ටැප් ටැප්" බස් රථයක්

ටැප් ටැප් බස් යනු වර්ණවත් ලෙස පින්තාරු කරන ලද බස් රථ හෝ බෙදාගත් කුලී රථ ලෙස සේවය කරන පිකප් ට්‍රක් රථ වේ. "ටැප් ටැප්" යන නම පැමිණෙන්නේ මගීන්ට තමන් බැස යාමට අවශ්‍ය බව දැක්වීමට ලෝහ බස් රථයේ බඳට තට්ටු කරන ශබ්දයෙනි. කුලියට ගැනීම සඳහා මෙම වාහන බොහෝ විට පුද්ගලික අයිතිය ඇති අතර පුළුල් ලෙස අලංකාර කර ඇත. ඒවා ස්ථාවර මාර්ග අනුගමනය කරයි, මගීන්ගෙන් පිරී යන තුරු පිටත් නොවේ, සහ යතුරුපැදිකරුවන්ට සාමාන්‍යයෙන් ඕනෑම ස්ථානයක බැස යා හැකිය. සැරසිලි සාමාන්‍යයෙන් හයිටි කලාවකි.

සන්නිවේදනය

හයිටියේ, සන්නිවේදනයට ගුවන්විදුලිය, රූපවාහිනිය, ස්ථාවර සහ ජංගම දුරකථන සහ අන්තර්ජාලය ඇතුළත් වේ. ලෝක ආර්ථික සංසදයේ ජාල සූදානම දර්ශකයේ (NRI) උතුරු ඇමරිකානු රටවල් අතර හයිටි අවසන් ස්ථානයට පත්විය - රටක තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණයන්හි සංවර්ධන මට්ටම තීරණය කිරීම සඳහා දර්ශකයකි. 2014 NRI ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල සමස්ත 148 න් 143 වන ස්ථානයට හයිටි ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර එය 2013 දී 141 සිට පහත වැටේ.

ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව

හයිටි ජල සැපයුම් සහ සනීපාරක්ෂක අංශයේ ප්‍රධාන අභියෝගවලට මුහුණ දෙයි. සැලකිය යුතු ලෙස, පොදු සේවාවන් සඳහා ප්‍රවේශය ඉතා අඩුය, ඒවායේ ගුණාත්මකභාවය ප්‍රමාණවත් නොවන අතර විදේශ ආධාර සහ අංශයේ ආයතන ශක්තිමත් කිරීමට රජයේ ප්‍රකාශිත අභිප්‍රාය තිබියදීත් රාජ්‍ය ආයතන ඉතා දුර්වලව පවතී. විශේෂයෙන්ම ග්‍රාමීය සහ නාගරික පැල්පත් ප්‍රදේශ වල විදේශීය සහ හයිටි රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන මෙම අංශයේ වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි.^[]

ජන විකාශනය

හයිටියේ ජනගහනය (1800–2021)

හයිටි මෙහෙයුමේ එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක භටයෙකු සමඟ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්සියන්ස්ගේ වීදි දර්ශනයක්

2018 දී හයිටියේ ජනගහනය 10,788,000 ක් පමණ ලෙස ගණන් බලා ඇත. 2006 දී, ජනගහනයෙන් අඩක් වයස අවුරුදු 20 ට අඩු අය විය. 1950 දී, පළමු විධිමත් සංගණනයේදී මුළු ජනගහනය මිලියන 3.1 ක් විය. හයිටියේ සාමාන්‍යයෙන් වර්ග කිලෝමීටරයකට පුද්ගලයින් 350 ක් (මිනිසුන් 910/වර්ග සැතපුම්) පමණ වන අතර, එහි ජනගහනය නාගරික ප්‍රදේශ, වෙරළබඩ තැනිතලා සහ නිම්නවල වැඩි වශයෙන් සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත. බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාම අතරතුර අප්‍රිකාවෙන් වහල්භාවයට ගෙන යන ලද කළු අප්‍රිකානුවන්ගෙන් පැවත එන්නන් වේ. බොහෝ දෙනෙක් මිශ්‍ර ජාතියට අයත් මුලටෝවරුන්ගෙන් පැවත එන්නන් ද වෙති.

හයිටි සම්භවයක් ඇති මිලියන සංඛ්‍යාත පිරිසක් එක්සත් ජනපදය, ඩොමිනිකන් ජනරජය, කියුබාව, කැනඩාව (ප්‍රධාන වශයෙන් මොන්ට්‍රියල්), බහමාස්, ප්‍රංශය, ප්‍රංශ ඇන්ටිලස්, තුර්කි සහ කයිකෝස්, ජැමෙයිකාව, පුවර්ටෝ රිකෝ, වෙනිසියුලාව, බ්‍රසීලය, සුරිනාම් සහ ප්‍රංශ ගයනාව යන රටවල විදේශයන්හි ජීවත් වෙති. 2015 දී එක්සත් ජනපදයේ හයිටි සම්භවයක් ඇති පුද්ගලයින් 881,500 ක් සිටි බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර, ඩොමිනිකන් ජනරජයේ 2007 දී ඇස්තමේන්තු කර ඇති සංඛ්‍යාව 800,000 කි. 2013 දී කියුබාවේ 300,000 ක්, 2006 දී කැනඩාවේ 100,000 ක්, මෙට්‍රොපොලිටන් ප්‍රංශයේ 80,000 ක් (2010), සහ ඊට වැඩි බහමාස් හි (2009) 80,000 ක්.

2018 දී, උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 63.66 කි.

වාර්ගික වෙනස්කම් කිරීම

යටත් විජිත පාලනය යටතේ, හයිටි මුලටෝවරුන්ට සාමාන්‍යයෙන් කළු බහුතරයට වඩා වරප්‍රසාද ලත් වූ නමුත්, ඔවුන්ට සුදු ජනගහනයට වඩා අඩු අයිතිවාසිකම් තිබුණි. රටේ නිදහසින් පසු, ඔවුන් ජාතියේ සමාජ ප්‍රභූව බවට පත්විය. හයිටි ඉතිහාසය පුරා බොහෝ නායකයින් මුලටෝවරුන් වී ඇත. මෙම කාලය තුළ, වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින්ට සහ අප්‍රිකානුවන්ට අධ්‍යාපනය, ආදායම සහ වෘත්තීන් සඳහා සීමිත අවස්ථා ලබා දී ඇත, නමුත් නිදහස ලැබීමෙන් පසුව පවා, යටත් විජිත සමයේ සිට ඉහළ සහ පහළ පන්ති අතර විෂමතාවය සැලකිය යුතු ලෙස ප්‍රතිසංස්කරණය කර නොමැති බැවින් සමාජ ව්‍යුහය අදටත් උරුමයක් ලෙස පවතී. ජාතියේ ජනගහනයෙන් 5% ක් වන මුලටෝවරු ඔවුන්ගේ ප්‍රමුඛත්වය රඳවා ගෙන ඇති අතර, එය හයිටියේ දේශපාලන, ආර්ථික, සමාජීය සහ සංස්කෘතික ධූරාවලිය තුළ පැහැදිලි වේ. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, අද ප්‍රභූ පන්තිය සාමාන්‍යයෙන් ලා පැහැති කුඩා බලගතු පුද්ගලයින්ගෙන් සමන්විත වේ.

ආගම

(2010) ට අනුව හයිටියේ ආගම්

  කතෝලික (56.8%)

  රෙපරමාදු (29.6%)

  අනුබද්ධ නොවන (10.6%)

  වෙනත් (3%)

2018 CIA ලෝක තොරතුරු පොත වාර්තා කළේ හයිටි ජාතිකයන්ගෙන් 55% ක් කතෝලිකයන් වන අතර 29% ක් රෙපරමාදු භක්තිකයන් බවයි (බැප්ටිස්ට් 15.4%, පෙන්තකොස්ත 7.9%, සෙවන්ත්-ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් 3%, මෙතෝදිස්ත 1.5%, අනෙකුත් 0.7%). වෙනත් මූලාශ්‍ර මගින් රෙපරමාදු ජනගහනය ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර, එයින් ඇඟවෙන්නේ එය 2001 දී ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකක් සෑදී ඇති බවයි. ලතින් ඇමරිකාවේ අනෙකුත් රටවල් මෙන්, හයිටියේ සාමාන්‍ය රෙපරමාදු ව්‍යාප්තියක් දක්නට ලැබෙන අතර එය බොහෝ දුරට එවැන්ජලිකල් සහ පෙන්තකොස්ත ස්වභාවයක් ගනී.

හයිටි කාදිනල් චිබ්ලි ලැන්ග්ලොයිස් කතෝලික පල්ලියේ ජාතික බිෂොප් සම්මේලනයේ සභාපතිවරයා වේ.^[]

කියුබාවේ සහ බ්‍රසීලයේ ආගම් වලට සමාන බටහිර අප්‍රිකානු මූලයන් ඇති වොඩූ ආගම, ජනගහනයෙන් 2.1% ක් විසින් විධිමත් ලෙස අනුගමනය කරනු ලැබේ; කෙසේ වෙතත්, හයිටි ජාතිකයන්ගෙන් 50-80% ක් වොඩූ විශ්වාසයේ හෝ පිළිවෙත්වල සමහර අංග ඔවුන්ගේ ආගමට, විශේෂයෙන් කතෝලික ධර්මයට ඇතුළත් කර ඇති බවට ගණන් බලා ඇත. මෙය වොඩූගේ යටත් විජිත සම්භවය පිළිබිඹු කරයි, වහල්භාවයට පත් වූ පුද්ගලයින්ට සමමුහුර්තකරණය ලෙස හැඳින්වෙන ක්‍රියාවලියක කොටසක් ලෙස කතෝලික සාන්තුවරයන් ලෙස ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික ලෝවා (lwa) හෝ ආත්මයන් වෙස්වළා ගැනීමට සිදු වූ විට. එබැවින්, හයිටියේ වොඩූවාදීන් සංඛ්‍යාව තක්සේරු කිරීම දුෂ්කර ය, විශේෂයෙන් ජනප්‍රිය මාධ්‍ය සහ සංස්කෘතියේ ඓතිහාසික පීඩා සහ වැරදි ලෙස නිරූපණය කිරීමේ උරුමය මෙන්ම වර්ධනය වන රෙපරමාදු ජනගහනයේ කොටස් අතර නූතන අපකීර්තිය ද සැලකිල්ලට ගෙන. කෙසේ වෙතත්, 2003 දී හයිටි රජය විසින් වොඩූ නිල වශයෙන් පිළිගනු ලැබීය.

වොඩූ සංස්කෘතියේ සහ විශ්වාසයන්ගේ සර්වප්‍රකාරභාවය පිළිබිඹු කරමින්, හයිටියේ බොහෝ කතෝලිකයන් සහ රෙපරමාදු භක්තිකයන් වොඩූව යක්ෂ නමස්කාරයක් ලෙස හෙළා දකින අතර, ඔවුන් එහි ආත්මයන්ගේ බලය හෝ පැවැත්ම ප්‍රතික්ෂේප නොකරයි; ඒ වෙනුවට, ඔවුන් ක්‍රිස්තියානි යාච්ඤාව හරහා මැදිහත් වීමක් අවශ්‍ය "නපුරු" සහ "සාතනික" විරුද්ධවාදීන් ලෙස සැලකේ. රෙපරමාදු භක්තිකයන් කතෝලික සාන්තුවරයන්ට වන්දනා කිරීම පිළිම වන්දනාවක් ලෙස සලකන අතර සමහර රෙපරමාදු භක්තිකයන් බොහෝ විට ප්‍රතිමා සහ අනෙකුත් කතෝලික උපකරණ විනාශ කළහ.

හයිටියේ සුළුතර ආගම් අතර ඉස්ලාම්, බහායි ඇදහිල්ල, යුදෙව් ආගම සහ බුද්ධාගම ඇතුළත් වේ.

භාෂා

හයිටියේ නිල භාෂා දෙක වන්නේ ප්‍රංශ සහ හයිටි ක්‍රියෝල් ය. ප්‍රංශ භාෂාව ප්‍රධාන ලිඛිත සහ පරිපාලනමය වශයෙන් බලයලත් භාෂාව (මෙන්ම මාධ්‍යයේ ප්‍රධාන භාෂාව) වන අතර එය හයිටි ජාතිකයන්ගෙන් 42% ක් විසින් කතා කරනු ලැබේ. එය සියලුම උගත් හයිටි ජාතිකයන් විසින් කතා කරනු ලබන අතර, බොහෝ පාසල්වල ඉගැන්වීමේ මාධ්‍යය වන අතර ව්‍යාපාරික අංශයේ භාවිතා වේ. එය විවාහ, උපාධි සහ පල්ලියේ පූජා වැනි චාරිත්‍රානුකූල සිදුවීම් වලදී ද භාවිතා වේ. ප්‍රංශ රාජ්‍ය භාෂාවක් ලෙස නම් කරන ඇමරිකාවේ (කැනඩාව සමඟ) ස්වාධීන ජාතීන් දෙකෙන් එකකි හයිටි; ප්‍රංශ භාෂාව කතා කරන අනෙකුත් ප්‍රදේශ වන්නේ ප්‍රංශ ගයනාව වැනි ප්‍රංශයේ සියලුම විදේශීය දෙපාර්තමේන්තු හෝ සාමූහිකත්වයයි. හයිටි ක්‍රියෝල් හයිටි ජනගහනයෙන් පාහේ කතා කරයි. හයිටි ක්‍රියෝල් සඳහා මූලික භාෂාව වන ප්‍රංශ, හයිටි ප්‍රභූන් සහ ඉහළ පන්ති අතර ජනප්‍රියයි. ප්‍රංශ භාෂාව ව්‍යාපාරික අංශයේ ද ජනප්‍රිය වන අතර, ඇමරිකානු බලපෑම හේතුවෙන් ඉංග්‍රීසි ඉතා අඩු ප්‍රමාණයකට ජනප්‍රිය වේ. හයිටි-ඩොමිනිකන් දේශසීමාවේ ජීවත් වන සමහර හයිටි ජාතිකයන් විසින් ස්පාඤ්ඤ භාෂාව කතා කරනු ලැබේ. එක්සත් ජනපදයෙන් සහ විවිධ ලතින් ඇමරිකානු රටවලින් හයිටි පිටුවහල් කරන ලද අය විසින් ඉංග්‍රීසි සහ ස්පාඤ්ඤ භාෂාව කතා කළ හැකිය. සමස්තයක් වශයෙන්, හයිටි ජාතිකයන්ගෙන් 90-95% ක් පමණ හයිටි ක්‍රියෝල් සහ ප්‍රංශ භාෂාව පමණක් චතුර ලෙස කතා කරන අතර අඩකට වඩා දන්නේ ක්‍රියෝල් පමණි.

හයිටි ක්‍රියෝල්, දේශීයව ක්‍රෙයෝල් ලෙස හැඳින්වේ, මෑතකදී ප්‍රමිතිකරණයට භාජනය වී ඇති අතර එය මුළු ජනගහනයම පාහේ කතා කරයි. ප්‍රංශ පාදක ක්‍රියෝල් භාෂාවක් වන හයිටි ක්‍රියෝල් හි වචන මාලාව ප්‍රංශ භාෂාවෙන් අධික ලෙස ව්‍යුත්පන්න වී ඇත, නමුත් එහි ව්‍යාකරණ සමහර බටහිර අප්‍රිකානු භාෂාවන්ට සමාන වේ. එයට ටයිනෝ, ස්පාඤ්ඤ සහ පෘතුගීසි භාෂාවන්ගෙන් ද බලපෑම් ඇත. හයිටි ක්‍රියෝල් අනෙකුත් ප්‍රංශ ක්‍රියෝල්වලට සහ විශේෂයෙන්ම ඇන්ටිලියානු සහ ලුසියානා ක්‍රියෝල් ප්‍රභේදවලට සම්බන්ධ වේ.^[]

සංක්‍රමණය

ප්‍රධාන වශයෙන් එක්සත් ජනපදය සහ කැනඩාව, ප්‍රංශය සහ ධනවත් කැරිබියන් දූපත් වල පිහිටා ඇති විශාල හයිටි ඩයස්පෝරා ප්‍රජාවක් ඇත.^[]

1804 දී ප්‍රංශයෙන් හයිටි නිදහස ලැබීමට පෙර සිටම හයිටියෙන් සංක්‍රමණිකයන් ඇමරිකානු සහ කැනේඩියානු සමාජයේ කොටසක් පිහිටුවා ඇත. ජීන් බැප්ටිස්ට් පොයින්ට් ඩු සේබල් සහ ඩබ්ලිව්. ඊ. බී. ඩු බොයිස් ඇතුළු බොහෝ බලගතු මුල් ඇමරිකානු පදිංචිකරුවන් සහ කළු නිදහස් මිනිසුන් හයිටි සම්භවයක් ඇති අය වූහ.

අධ්‍යාපනය

ලිමනේඩ් හි පිහිටි විශ්ව විද්‍යාලය රෝයි හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ්

හයිටියේ අධ්‍යාපන ක්‍රමය ප්‍රංශ ක්‍රමය මත පදනම් වේ. අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශයේ වගකීම යටතේ උසස් අධ්‍යාපනය, විශ්ව විද්‍යාල සහ අනෙකුත් රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික ආයතන විසින් සපයනු ලැබේ.

ප්‍රාථමික පාසල්වලින් 80% කට වඩා පෞද්ගලිකව කළමනාකරණය කරනු ලබන්නේ රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන, පල්ලි, ප්‍රජාවන් සහ ලාභ නොලබන ක්‍රියාකරුවන් විසින් වන අතර අවම රජයේ අධීක්ෂණයක් ඇත. 2013 සහස්‍ර සංවර්ධන ඉලක්ක වාර්තාවට අනුව, හයිටි ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනයේ ශුද්ධ ඇතුළත් වීමේ අනුපාතය 1993 දී 47% සිට 2011 දී 88% දක්වා ක්‍රමයෙන් ඉහළ නංවා ඇති අතර, අධ්‍යාපනයේ පිරිමි ළමයින් හා ගැහැණු ළමයින්ගේ සමාන සහභාගීත්වයක් ලබා ඇත. දුප්පතුන් සඳහා ආහාර සහ හයිටි සෞඛ්‍ය පදනම ඇතුළු පුණ්‍යායතන සංවිධාන, ළමුන් සඳහා පාසල් ඉදිකරමින් සහ අවශ්‍ය පාසල් සැපයුම් සපයමින් සිටී. 2015 ලෝක තොරතුරු පොතට අනුව, හයිටියේ සාක්ෂරතා අනුපාතය 60.7% කි.^[]

හයිටියේ සියලුම ප්‍රාථමික පාසල් වයසේ සිසුන් සඳහා නිදහස්, පොදු සහ විශ්වීය අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් නිර්මාණය කිරීම සඳහා බොහෝ ප්‍රතිසංස්කරණවාදීන් පෙනී සිට ඇත. ප්‍රමාණවත් අරමුදල් සහිත පද්ධතියක් නිර්මාණය කිරීම සඳහා රජයට අවම වශයෙන් ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 3 ක් අවශ්‍ය වනු ඇතැයි අන්තර්-ඇමරිකානු සංවර්ධන බැංකුව ඇස්තමේන්තු කරයි.

ද්විතීයික පාසල සාර්ථකව අවසන් වූ පසු, සිසුන්ට උසස් අධ්‍යාපනය දිගටම කරගෙන යා හැකිය. හයිටියේ උසස් අධ්‍යාපන පාසල් අතර හයිටි විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළත් වේ. හයිටි විශ්ව විද්‍යාලයේ සහ විදේශයන්හි වෛද්‍ය විද්‍යාල සහ නීති විද්‍යාල ද පිරිනමනු ලැබේ. ළමා සෞඛ්‍ය සේවා විෂය මාලාවක් සම්බන්ධීකරණය කිරීම සඳහා බ්‍රවුන් විශ්ව විද්‍යාලය හයිටියේ එල්'හොපිටල් සෙන්ට්-ඩේමියන් සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කරයි.

සෞඛ්‍යය

2012 වන විට, හයිටියේ වයස අවුරුදු 10 ට අඩු ළමුන්ගෙන් 60% කට එන්නත් කරන ලදී, අනෙකුත් රටවල 93–95% ට සාපේක්ෂව. මෑතකදී ඉලක්කගත ජනගහනයෙන් 91% ක් දක්වා නිශ්චිත රෝග (මෙම අවස්ථාවේ දී සරම්ප සහ රුබෙල්ලා) වලට එරෙහිව එන්නත් කරන බව පවසමින් මහා එන්නත් කිරීමේ ව්‍යාපාර පවත්වා ඇත. බොහෝ දෙනෙකුට ප්‍රවාහන පහසුකම් හෝ හයිටි රෝහල් වෙත ප්‍රවේශයක් නොමැත.

ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය පාචන රෝග, HIV/AIDS, මෙනින්ජයිටිස් සහ ශ්වසන ආසාදන හයිටියේ මරණයට පොදු හේතු ලෙස දක්වා ඇත. හයිටියේ ළමුන්ගෙන් සියයට අනූවක් ජලයෙන් බෝවන රෝග සහ බඩවැල් පරපෝෂිතයන්ගෙන් පීඩා විඳිති. හයිටියේ ජනගහනයෙන් 1.71% ක HIV ආසාදනය දක්නට ලැබේ (ඇස්තමේන්තුගත 2015). 2017 වාර්තාවකට අනුව, හයිටියේ ක්ෂය රෝගය (TB) ඇතිවීම කලාපයේ ඉහළම අගය වන අතර, සෑම වසරකම හයිටි ජාතිකයන් 30,000 කට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් මැලේරියාවෙන් පෙළෙන බව ගණන් බලා ඇත. සෑම වසරකම හයිටි ජාතිකයන් 30,000 ක් පමණ මැලේරියාවෙන් රෝගාතුර වේ.

හයිටි නිවාසවලින් 75% ක් පමණ ජලය නොමැති වීම. අනාරක්ෂිත ජලය, ප්‍රමාණවත් නිවාස නොමැති වීම සහ අපිරිසිදු ජීවන තත්වයන් හේතුවෙන් බෝවන රෝග ඉහළ යාමේ ප්‍රවණතාවට දායක වේ. සෞඛ්‍ය සේවා නිලධාරීන්ගේ නිදන්ගත හිඟයක් පවතින අතර රෝහල්වල සම්පත් නොමැති අතර, 2010 ජනවාරි භූමිකම්පාවෙන් පසුව මෙම තත්ත්වය පහසුවෙන් පැහැදිලි විය. 2019 දී හයිටියේ ළදරු මරණ අනුපාතය සජීවී දරු උපත් 1,000 කට මරණ 48.2 ක් වූ අතර එය එක්සත් ජනපදයේ 1,000 කට 5.6 ක් විය.

2010 භූමිකම්පාවෙන් පසු, පාර්ට්නර්ස් ඉන් හෙල්ත් විසින් ලොව විශාලතම සූර්ය බලයෙන් ක්‍රියාත්මක වන රෝහල වන හොපිටල් යුනිවර්සිටෙයාර් ඩි මිරෙබාලයිස් ආරම්භ කරන ලදී.

විශාලතම නගර

e හයිටි හි විශාලතම නගර geonames.org
	ස්ථානය		දෙපාර්තමේන්තුව	ජනගහණය
පෝර්ට්‌-ඕ-ප්‍රින්ස්‌ කැප්-හයිටියන්	1	පෝර්ට්‌-ඕ-ප්‍රින්ස්‌	ඕඑස්ට්	1,234,742
	2	කැප්-හයිටියන්	නොර්ඩ්	534,815
	3		ඕඑස්ට්	442,156
	4		ඕඑස්ට්	382,920
	5		ඕඑස්ට්	283,052
	6	පොර්ට්-ඩි-පයික්ස්	නොර්ඩ්-ඕඑස්ට්	250,000
	7		ඕඑස්ට්	229,127
	8	ජැක්මේල්	සුඩ්-එස්ට්	137,966
	9		ඕඑස්ට්	134,190
	10	ලෙස් කයෙස්	සුඩ්	125,799

සංස්කෘතිය

හයිටි රාජ්‍යයට කල් පවතින හා අද්විතීය සංස්කෘතික අනන්‍යතාවයක් ඇත, සාම්ප්‍රදායික ප්‍රංශ සහ අප්‍රිකානු සිරිත් විරිත් මිශ්‍ර කර, ස්පාඤ්ඤ සහ ස්වදේශික ටයිනෝ සංස්කෘතීන්ගෙන් ලබාගත් සැලකිය යුතු අත්පත් කර ගැනීම් සමඟ මිශ්‍ර වේ.

කලාව

හයිටි ඩයස්පෝරා ග්වෙටෝඩේගේ දිවුරුම් දීමේ උත්සවය

හයිටි කලාව සුවිශේෂී වේ, විශේෂයෙන් එහි සිතුවම් සහ මූර්ති හරහා. දීප්තිමත් වර්ණ, අහිංසක දෘෂ්ටිකෝණ සහ කපටි හාස්‍යය හයිටි කලාව සංලක්ෂිත කරයි. හයිටි කලාවේ නිතර විෂයයන් අතර විශාල, ආහාර, භූ දර්ශන, වෙළඳපොළ ක්‍රියාකාරකම්, කැලෑ සතුන්, චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර, නැටුම් සහ දෙවිවරුන් ඇතුළත් වේ. ගැඹුරු ඉතිහාසයක් සහ ශක්තිමත් අප්‍රිකානු බැඳීම් හේතුවෙන්, හයිටි සමාජය තුළ සංකේත විශාල අර්ථයක් ගනී. බොහෝ කලාකරුවන් සිතුවම් 'පාසල්' තුළ පොකුරු ලෙස එකතු වී සිටිති, ඒවා නම් නගරයේ දෛනික ජීවිතය නිරූපණය කරන කැප්-හයිටියන් පාසල, එම වෙරළබඩ නගරයේ බෑවුම් සහිත කඳු සහ බොක්ක පිළිබිඹු කරන ජැක්මල් පාසල හෝ වියුක්ත මිනිස් ස්වරූපවලින් සංලක්ෂිත සහ වොඩූ සංකේතවාදයෙන් දැඩි ලෙස බලපෑමට ලක් වූ ශාන්ත-සොලයිල් පාසලයි.^[]

1920 ගණන්වලදී ස්වදේශික ව්‍යාපාරය ජාත්‍යන්තර පිළිගැනීමක් ලබා ගත් අතර, එහි ප්‍රකාශනවාදී සිතුවම් හයිටි සංස්කෘතියෙන් සහ අප්‍රිකානු මූලයන්ගෙන් ආභාෂය ලැබීය. මෙම ව්‍යාපාරයේ කැපී පෙනෙන චිත්‍ර ශිල්පීන් අතර හෙක්ටර් හිපොලයිට්, ෆිලෝමේ ඔබන් සහ ප්‍රෙෆෙට් ඩෆෝට් ඇතුළත් වේ. මෑත කාලයේ කැපී පෙනෙන කලාකරුවන් අතර එඩ්වඩ් ඩුවල්-කැරී, ෆ්‍රාන්ට් සෙෆිරින්, ලෙරෝයි එක්සිල්, ප්‍රොස්පර් පියරේ ලුවී සහ ලුයිසියාන් සෙන්ට් ෆ්ලූරන්ට් ඇතුළත් වේ. හයිටියේ ද මූර්ති ශිල්පය ප්‍රායෝගිකව ක්‍රියාත්මක වේ; මෙම ස්වරූපයෙන් කැපී පෙනෙන කලාකරුවන්ට ජෝර්ජ් ලියුටෝඩ් සහ සර්ජ් ජොලිමියු ඇතුළත් වේ.

සංගීතය සහ නැටුම්

හයිටි සංගීතය මෙහි පදිංචි වූ බොහෝ පුද්ගලයින්ගෙන් ලබාගත් පුළුල් පරාසයක බලපෑම් ඒකාබද්ධ කරයි. එය ප්‍රංශ, අප්‍රිකානු සහ ස්පාඤ්ඤ අංග සහ හිස්පැනියෝලා දූපතේ වාසය කළ අනෙකුත් අය සහ සුළු ස්වදේශික ටයිනෝ බලපෑම් පිළිබිඹු කරයි. හයිටි සංස්කෘතියට අනන්‍ය වූ සංගීත ශෛලීන් අතරට වොඩූ චාරිත්‍රානුකූල සම්ප්‍රදායන්ගෙන් ලබාගත් සංගීතය, රාරා පැරඩින් සංගීතය, ටූබඩෝ බැලඩ්, කුඩා-ජෑස් රොක් සංගීත කණ්ඩායම්, රාසින් චලනය, හිප් හොප් ක්‍රෙයෝල්, මෙරිංගු, සහ කොම්පස් ඇතුළත් වේ. යෞවනයන් ඩිස්කෝ ලෙස හඳුන්වන රාත්‍රී සමාජශාලාවල සාදවලට සහභාගී වන අතර බල් (බෝල, විධිමත් නර්තනයක මෙන්) සහභාගී වේ.

කොම්පස් (කොන්පා) යනු හයිටියේ ධනේශ්වර සංස්කෘතිය සමඟ මිශ්‍ර වූ අප්‍රිකානු රිද්ම සහ යුරෝපීය බෝල්රූම් නැටුම් වලින් පැනනැඟුණු සංකීර්ණ, නිරන්තරයෙන් වෙනස් වන සංගීතයකි. එය මෙරිංගු එහි මූලික රිද්මය ලෙස ගත් පිරිපහදු කළ සංගීතයකි. 1937 දී ජෑස් ගිග්නාඩ් වාණිජමය වශයෙන් නොවන ලෙස පටිගත කරන තෙක් හයිටියේ පටිගත කරන ලද සංගීතයක් නොතිබුණි.

සාහිත්‍යය

හයිටි සැමවිටම ජාත්‍යන්තර පිළිගැනීමක් ඇති කවි, නවකතා සහ නාට්‍ය නිෂ්පාදනය කළ සාහිත්‍ය ජාතියකි. ප්‍රංශ යටත් විජිත අත්දැකීම් ප්‍රංශ භාෂාව සංස්කෘතියේ සහ කීර්තියේ ස්ථානය ලෙස ස්ථාපිත කළ අතර එතැන් සිට එය සාහිත්‍ය කවයන් සහ සාහිත්‍ය නිෂ්පාදනයේ ආධිපත්‍යය දැරීය. කෙසේ වෙතත්, 18 වන සියවසේ සිට හයිටි ක්‍රියෝල් භාෂාවෙන් ලිවීමට අඛණ්ඩ උත්සාහයක් ගෙන තිබේ. ක්‍රියෝල් නිල භාෂාවක් ලෙස පිළිගැනීම ක්‍රියෝල් භාෂාවේ නවකතා, කවි සහ නාට්‍ය පුළුල් කිරීමට හේතු වී තිබේ. 1975 දී, හයිටි ක්‍රියෝල් භාෂාවෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම ලියන ලද පළමු නවකතාව වන ඩෙසාෆි ප්‍රකාශයට පත් කිරීමත් සමඟ ෆ්‍රැන්කෙටියන් ප්‍රබන්ධයේ ප්‍රංශ සම්ප්‍රදායෙන් ප්‍රථම වරට බිඳී ගියේය. අනෙකුත් ප්‍රසිද්ධ හයිටි කතුවරුන් අතර ජීන් ප්‍රයිස්-මාර්ස්, ජැක් රූමේන්, ජැක් ස්ටීවන් ඇලෙක්සිස්, මාරි වියුක්ස්-චෞවෙට්, පියරේ ක්ලිටැන්ඩ්‍රේ, රෙනේ ඩෙපෙස්ට්‍රේ, එඩ්විජ් ඩැන්ටිකාට්, ලියොනෙල් ට්‍රොයිලොට් සහ ඩැනී ලැෆෙරියර් ඇතුළත් වේ.

සිනමාව

හයිටියේ කුඩා නමුත් වර්ධනය වන සිනමා කර්මාන්තයක් ඇත. ප්‍රධාන වශයෙන් වාර්තා චිත්‍රපට නිෂ්පාදනයේ සේවය කරන ප්‍රසිද්ධ අධ්‍යක්ෂවරුන් අතර රාවුල් පෙක් සහ ආර්නෝල්ඩ් ඇන්ටොනින් ඇතුළත් වේ. ප්‍රබන්ධ චිත්‍රපට නිෂ්පාදනය කරන අධ්‍යක්ෂවරුන් අතර පැට්‍රීෂියා බෙනොයිට්, විල්කන්සන් බෲනා සහ රිචඩ් සෙනෙකල් ඇතුළත් වේ.

ආහාර පිසීම

හයිටි එහි ක්‍රියෝල් ආහාර (කැජුන් ආහාර හා සම්බන්ධ) සහ එහි සුප් ජූමූ සඳහා ප්‍රසිද්ධය.

ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය

සැන්ස්-සෝසි මාලිගය, ජාතික ඉතිහාස උද්‍යානය, හයිටිය

ස්මාරක අතර 1982 දී ලෝක උරුම අඩවියක් ලෙස සටහන් කර ඇති සැන්ස්-සූසි මාලිගය සහ සිටඩෙල් ලැෆෙරියර් ඇතුළත් වේ. ජාතික ඉතිහාස උද්‍යානයේ උතුරු මැසිෆ් ඩු නෝර්ඩ් හි පිහිටා ඇති මෙම ව්‍යුහයන් 19 වන සියවසේ මුල් භාගයේ සිට පැවත එන්නකි. මෙම ගොඩනැගිලි හයිටි ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසු ඉදිකරන ලද පළමු ගොඩනැගිලි අතර වේ. ඇමරිකාවේ විශාලතම බලකොටුව වන සිටඩෙල් ලැෆෙරියර් උතුරු හයිටියේ පිහිටා ඇත. එය 1805 සහ 1820 අතර ඉදිකරන ලද අතර අද සමහර හයිටි ජාතිකයන් විසින් ලෝකයේ අටවන පුදුමය ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ.

ජාතික උරුමයන් ආරක්ෂා කිරීමේ ආයතනය ඓතිහාසික ස්මාරක 33 ක් සහ කැප්-හයිටියන් හි ඓතිහාසික මධ්‍යස්ථානය සංරක්ෂණය කර ඇත.

ලෝක උරුම අඩවියක් ලෙස තාවකාලිකව පිළිගත් යටත් විජිත නගරයක් වූ ජැක්මෙල්, 2010 භූමිකම්පාවෙන් පුළුල් ලෙස හානි විය.

කෞතුකාගාර

සැන්ටා මරියාගේ නැංගුරම ප්‍රදර්ශනය කෙරේ

ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස්ගේ විශාලතම නෞකාව වන සැන්ටා මරියා හි නැංගුරම පෝට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි මියුසී ඩු පැන්තියන් ජාතික හයිටියන් (මුපානා) හි පිහිටා ඇත.

ජනප්‍රවාද සහ මිථ්‍යා කථා

හයිටි එහි ජනප්‍රවාද සම්ප්‍රදායන් සඳහා ප්‍රසිද්ධය. මෙයින් බොහොමයක් හයිටි වොඩෝ සම්ප්‍රදායට මුල් බැස ඇත. සොම්බීස් පිළිබඳ විශ්වාසය ද පොදු වේ. අනෙකුත් ජනප්‍රවාදගත ජීවීන් අතරට ලූගරෝ ඇතුළත් වේ.

ජාතික නිවාඩු සහ උත්සව

හයිටි කානිවල් යනු කැරිබියානු දූපත් වල වඩාත් ජනප්‍රිය සැණකෙළි වලින් එකකි. 2010 දී, රජය සෑම වසරකම පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් වලින් පිටත වෙනත් නගරයක මෙම උත්සවය පැවැත්වීමට තීරණය කළේය. ජාතික කානිවල් යනු පෙබරවාරි හෝ මාර්තු මාසවල සතියකට පෙර පැවැත්වෙන ජනප්‍රිය ජැක්මල් කානිවල් අනුගමනය කරයි.

රාරා යනු පාස්කු ඉරිදාට පෙර සමරනු ලබන උත්සවයකි. මෙම උත්සවය කානිවල් සංගීත ශෛලියක් ජනනය කර ඇත.

ක්‍රීඩා

2004 දී පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි හයිටි ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායමේ පුහුණුව

පාපන්දු (පාපන්දු) යනු හයිටියේ වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව වන අතර කුඩා සමාජ සිය ගණනක් ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් තරඟ කරයි. පැසිපන්දු සහ බේස්බෝල් ජනප්‍රිය වෙමින් පවතී. ස්ටේඩ් සිල්වියෝ කේටර් යනු පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි බහුකාර්ය ක්‍රීඩාංගනය වන අතර එය වර්තමානයේ බොහෝ දුරට සංගම් පාපන්දු තරඟ සඳහා භාවිතා වේ. 1974 දී, හයිටි ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම ලෝක කුසලානයට සුදුසුකම් ලැබූ දෙවන කැරිබියානු කණ්ඩායම පමණි. ජාතික කණ්ඩායම 2007 කැරිබියන් ජාතීන්ගේ කුසලානය දිනා ගත්තේය.

හයිටි 1900 වසරේ සිට ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලට සහභාගී වී පදක්කම් ගණනාවක් දිනා ඇත. හයිටි පාපන්දු ක්‍රීඩක ජෝ ගේට්ජෙන්ස් 1950 FIFA ලෝක කුසලානයේදී එක්සත් ජනපද ජාතික කණ්ඩායම වෙනුවෙන් ක්‍රීඩා කළ අතර එංගලන්තය 1–0ක් ලෙස පරාජය කළ අවස්ථාවේ ජයග්‍රාහී ගෝලය වාර්තා කළේය.

සටහන්

1. ජාතික සභාවේ දැනට සාමාජිකයින් ශුන්‍යයක් සිටින අතර, සෙනෙට් සභාවේ ආසන 30ම සහ නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ ආසන 119ම පුරප්පාඩු වී ඇත්තේ, පෙර සියලුම සාමාජිකයන් නියම කර ඇති පරිදි ඔවුන්ගේ ධුර කාලය ගත කර ඇති බැවින් සහ එම හිස් වූ ආසන පිරවීම සඳහා මැතිවරණයක් පවත්වා නොමැති බැවිනි.
2. ⁱ ; : Haïti ; : Ayiti
3. ප්‍රංශ: République d'Haïti; : Repiblik d Ayiti
4. නිදහස් ප්‍රකාශනයේ සහ මුල් මුද්‍රණවල ජාතිය නිල වශයෙන් "හයිටි" ලෙස ස්ථාපිත කරන ලදී, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා, සහ අධිරාජ්‍ය ප්‍රකාශන. 1802–1919 අතර කාලයේ එක්සත් ජනපදයේ ප්‍රකාශිත ලේඛනවල "හේටි" යන නම බහුලව භාවිතා විය (උදා: "හේටි නිල් පොත" (1919), හයිටියේ නිල පිළිගැනීමක් ඇති පොතක්). 1873 වන විට "හේටි" යනු එක්සත් ජනපදයේ ප්‍රකාශිත පොත් මාතෘකා අතර මෙන්ම එක්සත් ජනපද කොංග්‍රස් ප්‍රකාශනවල ද පොදු විය. 1890 න් පසු සියලුම ප්‍රකාශනවල ඔහු "හේටි" භාවිතා කළේය. 1949 වන තෙක්ම, එංගලන්තයේ ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද පොත්වල "හේටි" යන නම භාවිතා විය (උදා: "හේටි: 145 වසරක නිදහස - 1949 දී එංගලන්තයේ ලන්ඩන් නුවර ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස්ගේ ද්වි-ශතවර්ෂය") නමුත් 1950 වන විට එංගලන්තයේ භාවිතය "හේටි" වෙත මාරු විය.
5. ටයිනෝවරු දිවයින සඳහා තවත් නමක් ලෙස "බොහියෝ" භාවිතා කරන්නට ඇත.

යොමු කිරීම්

1. "Konstitisyon Repiblik d Ayiti" (PDF). 1 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 24 May 2020.
2. "Article 4 of the Constitution". Haiti-reference.com. 21 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
3. "After The Group Of G8, Now Come G30 Headed By Louko Desir". Haiti Observer. 2 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2018.
4. උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; CIA_20110303 නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි
5. "Religious Composition by Country, 2010–2050". . 21 December 2022. 27 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 August 2020.
6. Robles, Frances (10 November 2024). "Haitian Prime Minister Is Fired, Adding to the Nation's Turmoil". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2024.
7. "Country Summary". Central Intelligence Agency. 17 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 September 2023 – via CIA.go